PDK-XOYBUN; wiha, di xizmeta, Kurd û Kurdistanê daye : Pirojeya Kurdistana Mezin, Pirojeyên Aborî û Avakirin, Pirojeyên Cand û Huner, Lêkolîna Dîroka Kurdistanê, Perwerdeya Zimanê Kurdî, Perwerdeya Zanîn û Sîyasî, Weşana Malper û TV yên Kurdistane.

Badînan yan Behdînan devereka Kurdistana başûr e.
Cografî :
Badînan di kevite nav paralelên 41° û 42° - 44° û 45°, Merîdyenên 36° û 37° - 37° û 38° Ji alîyê bakûr ve Botan û Hekarî di kevîne ser sinûrê vê deverê. Başûrê rojhelatê vê deverê bi devera Soran ve tête girêdanê. Başûrê rojava yê vê deverê di kevîte ser sinûrê parêzgeha Musilê. Li alîyê rojava di kevite ser sinûre deverên Heseke û Qamişlo yên Kurdistana rojava. Rûberê vê deverê di navbera 20.000 ta 30.000 ducarkî da ye. Ev devere ya dewlemnde ji layê Cografî ve. Herwesa ev devere ji çîya, banî, deşt, gelî û rûbaran ( çem ) pêk têt. Li vê deverê bi 10an çîyayên navdar hene wekî çîyayên Metîn, Gare, Spîrêz, Şaranîyê, Pîris, Meqlob, Elkoş, çîyayê Şirîn, Çiyayê Şengalê, Çîyayê Akrê û heta domahîyê.

Deştên û Çemên, navdar jî, evene :
Deşta Silêvaneya, deşta Sindîya, deşta Dubanê, deşta Feydîyê û çendîn deştên dî. Herweku tête zanîn Kurdistan bi giştî ya dewlemende di warê çavkanîyên avê da. Herwesa çendîn rîbarên navdar jî li vê deverê hene weku rûbarên; Dîcle, Hîzil, Ro-Şîn, Zê yê mezin, Xabîr, Nihnik, Xazir, Sîrwanê-mezin û gelek rûbarên dî. Bi giştî li devera Badînan hemî corên dar û barî lê şîn di bîn. Lê yên bernîyas weku : sêv, tirî, hejîr, hinar, xox û heta domahîyê. Zêdebari hemî corên keskatî yê.

Devok :
Xelkê vê deverê jî weku badînî ( behdînî ) têne navkirin. Herwesa têne naskirin bi Kirmancên Kurdistana başûr. Navê devoka ( şêwezar ) wan jî her Badînîye. Devoka Badînî nêzîkî devoka Botanî û Hekarî yê ye. Ji berko ev hersê devere nêzîkî êkin.

Lêbelê mixabin ji ber egerên sîyasî û parçebûna kurdistanê mirov hest pê diket ko ev devere jêk dîrin û di warê kargêrî ( îdarî ) da ji êk cudane. Lê herçende jêk cudane jî belê bazirganîyeka bi hêz di nav bera wan da heye.

Kargêrî û parêzgeha Badînan :
Daniştîyên vê deverê di navbera 1000.000 ta 1.500.000. Li parêzgeha Duhokê bi tinê nêzîkî 920.000 kesan di jîn. Ji wana 241000 li malbendê ( merkezê ) parêzgehê di jîn, yan mirov di şêt bêjît 26,19% ji daniştîyên parêzgehê li bajêrê Duhokê bi xo di jîn.

Duhok di kevîte navenda devera Badînan. Duhok nêzîkî 75 kîlometran ji Kurdistana bakûr dûre.

Parêzgeha Duhokê ji 6 qezayan pêk têt :
Duhok, Zaxo, Akrê, Sêmêl, Amediyê, û Şêxan. Bajêrê Zaxo di kevite ser sinûrê Kurdistana bakûr bi dûratîya nêzîkî 8 km. Zaxo dergehekê zoor giringe di warê aborî da ji bo devera Badînan bi taybetî û Kurdistana başûr bi giştî. Daniştîyên bajêrê Zaxo pêtirin ji 80.000 mirovan. Bajêrê Akrê di kevîte rojhelatê devera Badînan. Akrê tête hejmartin êk ji bajêrkên mezin yên devera Dadînan. Daniştîyên devera Akrê nêzîkî 200.000 mirova ne.

Bajêrkê Sêmêlê di kevîte rojavayê bajêrê Duhokê bi dûratîya 8 km. Herwesa rêjeyeka berçav li vî bajêrkî akincîne. Bajêrkê Amêdiyê di serdemê Mîrnişîna Badînan da peytextê vê Mîrnişîna navhatî bû û malbendê edeb û zanîna vê deverê bû. Ta îro jî şînwarên vê dibistanê maynê mîna fêrgeha Qobadî û çendîn fêrgehên dî li vê deverê.

Zêdebarî vê çendê hejmara daniştîyên bajêrkê Amêdiyê nêzîkî 6000 mirova ne.

Şêxan bajêrkekê taze rizgar kirîye. Ev bajêrke di kevîte navbera Etrûşê û Akrê da. Akincîyên evî bajêrkê navhatî pêkhatîye ji Bislmanan, Êzidîyan û Kiristîyanan.

Herwesa devera Şengal di hête hejmartin êk ji deverên giring yên Badînan. Lê ev devere ne hatibû rizgar kirin ta piştî cenga rizgarîya Iraqê li sala 2003. Li dîf çend jêderan tê zanîn ko hejmara daniştîyên bajêrkê Şengal nêzîkî 40.000 kesane. Herwesa jimareka zoor ji bajêrk, komelgeh û gundan ser bi sinûrê devera Badînan ve ne.

Ayîn :
Weku mêjo dîyar diket di sedsala 7an de piştî zaînê ev devere ketîye ber hêrişên Îslamê. Piştî çendîn şerên xwînawî di encamda praniya daniştîyên vê deverê weku bisilman hatine qebulkirin. Ji bilî bisilmanan li devera Badînan gelek ayînên din yên cida hene weku; Zerdeştî, Êzidî, Kirîstîyan û Ermenî. Herwesa tê zanîn Cihî ji berê li vê deverê di jîyan. Lê rêjaya Bisilmanan rêjeya herî mezine li devera Badînan. Rêjeya Bisilmanan nêzîkî 70% ta 75%. Çonkî li bajêrên mezin weku Duhok, Zaxo, Akrê piranîya herî mezin ya akincîyan ji ayînê Bisilmanan pêk têt. Ayînê Êzidîyan têt hejmartin ku ayînê 2 yê ye li vê deverê, ji ber ko rêjeyeka berbiçav li vê deverê di jîn bi taybetî li devera Şengal. Hejmara wan li devera Badînan di navbera 500.000 ta 600.000 kesan da ye. Piranîya Êzidîyan daniştîyên devera Şengal û Şêxan in.

Herwesa ayînê Kirîstîyana ji kevin da akincîyên vê deverê ne. Mirov di şêt bêjit li ser demê Imbratorîya Aşûriya ta nûke li vê deverê di jîn. Ev ayîne yê berbelave li çendîn deverên ciyaciya yên Badînan. Piranîya akincîyên Kirîstîyanan li bajêrên Duhok û Zaxo di jîn. Ermenî olekê dî yê taybete ji ayînê Kirîstîyana. Wekî tête zanîn piranîya wan li bajêrê Zaxo di jîn.

Mêjo :
Herwesa Badînan ya navdare bi mîrnişîna Badînan ya ko di navbera çerxên 13 û 14 de li ser destên Behaeddîn Şemdînî hatiye avakirin. Weku tête zanîn ku ev mîrnişîne bi hêztirîn mîrnişîn bu li deverên Kurda di wî serdemî da. Mîrnişîna Badînan deshelatdarî ( Hikomranî ) di navbera salên 1262 ta 1842 dikir. Herwesa leşkerekê ( nêzîkî 40.000 ) bi rêk û pêk hebu. Paytextê vê mîrnişînê Amêdiyê bo. Bajêrê Amêdîyê di kevite navbera çîyayên Metîn û Gare da.

Dîrok dîdevana çerxê 20 ye û karesatên devera Badînan. Badînan li salên 80 yan ketibû ber şepolên kêmyabaran û enfalan. Bi 1000an mirovên bê goneh bibun qorbaniyên van karesatên enfalan yên hovane. Bi 100an mirov bune qorbanîyên kîmyabaranan û bi 1000an gund hatine wêrankirin

Dema weşana nivîsê : 24. 12. 2007

Hekîm Hirorî

Kurdistan Welatê Kurdaye ! Her Bijî Kurd û Kurdistan !
http://www.pdk-xoybun.com
http://www.xoybun.com/extra/slide/Unbenannt-2.swf
http://www.xoybun.com/gallery/albums/PDK-XOYBUN/Nexise_Kurdistana_Piroz_xv1.jpg
http://www.xoybun.com/gallery/albums/PDK-XOYBUN/Nexise_Kurdistana_Piroz_xv2.jpg

Kurdistan Welatê Kurdaye ! Her Bijî Kurd û Kurdistan !