2 ) - Liderleşen Barzani
"Bana savaşmak için Kürtler'i verin,
gözü dönmüş dervişleri değil!"
Ingiliz General Mac Donald
Hitler'in Almanya'da iktidara gelmesiyle faşist güçler, 1930'lu yılların başından itibaren dünyanın eski hakimleri için korkulu bir rüya haline geldiler. Almanya, İtalya ve japonya'dan oluşan "Mihver Devletler'i, gün begün daha yüksek sesle dünya haritasında değişiklik ve hatta "tek hakim" olma isteğiyle ortaya çıkıyorlardı. Dünya savaşı, ucundan ucundan çıkmaya başlamıştı. spanya'da Falanjizm bu dekad bitmeden iktidara geldi. talya Afrika'da bazı maceralara girişmişti bile. Hitler; Avusturya, Cekoslovakya gibi Avrupa'daki "Teferruat" Devletleri yuttuğunda kimsenin sesi-soluğu çıkmadığı gibi, Stalin'le bir de anlaşma imzalamıştı. Japonya etrafını temizlerken epey sessizdi ve bu sessizlik, ABD'nin en büyük deniz üssü olan, burnunun dibindeki Pearl Harbor'a yapılacak baskına kadar sürecekti. Herkes savunma durumuna geçmişti ve dünyada büyük bir anarşi hüküm sürüyordu.
1930'lu yılların hemen başında, Kemalistler'in artık Sovyetler Birliği'ne ihtiyaçları kalamamıştı. 1925'ten beri İngilizler'le geliştirilen iyi ilişkiler ise 1933'te Almanya'da meydana gelen degişikliklerden sonra teredütlü bir aşamaya gelmişti. Devlet yönetimini elinde tutan Cumhurüyet Halk Parti'si içinde sk bir almancı-ingilizci çatşması sürüyordu. Ama ülkenin kaderini elinde tutan Kemal-İsmet ikilisinin tercihi, siyasal oportünizmin sürdürülmesi istikametindeydi ve o anda Mihver daha henüz belirleyici değildi. Bu ikili, Kürt meselesinin çözümünü adeta bir takvime bağlamıştı. Her yıl bir isyan ocağnı söndürüyor ve Kürtler'in birlikte hareket etmelerini engellemek için çeşitli manevralar düzenliyorlardı. 1933'te Barzaniler'in dönüşünden sonra,önlerinde Kürt direniş yuvası olarak 1935'teki son "Sason tedip hareketi" ile Dersim kalacaktı. Kemalist iktidar için bu yuvaların belirleyici bir önemleri yoktu ve istendiği anda düzenlenecek iyi planlanmış saldırılarla tasfiye edilmeleri işten bile değildi. Şimdi onlar için önemli olan, iktidarların "ileride" tehdit edebilecek güçlerin tesfiyesiydi. Bu güçler, toparlanma fırsatı bulurlarsa Kürtler'le şu anda palazlanmaya çalışan komünistlerden başkası olmayacaktı.
Kemalist iktidar, kendilerini aynı tehlikeye maruz gören çevre devletler'le sıkı ilişkiler geliştirdi. görüşmelerin belli bir aşamasında Ingilizler'de devreye girmişti. 1937'de rak'ta general Bekir Sıtkı iktidarnın tasfiyesi, işleri daha da kolaylaştırdı. rak'ta da yeniden ingilizci bir iktidar oluşunca, olgunlaşan anlaşmaya imza atmaktan başka işleri kalmamıştı. Böylece, Ortadoğu'da ilk "anti-komünist" pakt doğuyordu. Pakta rak yönetiminin, Iran yönetiminin ve hatta Afgan yönetiminin imza koyması Kremlin yöneticileri için anlaşılır bir şeydi. Ama "ilerici" dedikleri, "anti-emperyalist" ilk kurtuluş savaşı veren ülke dedikleri, uğruna TKP yöneticisi Mustafa Suphi ve arkadaşlarını feda ettikleri Ke malistler'in davranışları doğrusu kötü bir sürprizdi. Kemalistler, Anadolu'da Helenizmi tasfiye ederken Sovyet yöneticileri, yaptıklar cömert yardımları, gönderdikleri tenekeler dolusu altın ve silahları her halde iyi hatırlıyorlardı.Hele Kürtler'in tasfiye edildikleri aşamada Komintern'de üst üste çıkarılan ve Kemalizmi yücelten kararlarn mürekkebi bile kurumadan Türkler'in yaptıkaları dönüş iyi derslerle dolu olsa gerekti. "Sadabat Pakt' adi verilen anlaşmann anti-komünist ve anti-Kürt karekterlerini gösteren en iyi maddesi olan 7. madde "sayın imzaclar, bölgedeki silahlı çetelerin, topluluklarn ve organizasyonların; mevcut sınrları muhafazaya veya istikrar korumaya çalışan güçleri devirmeye yönelik faaliyetlerine karş, saldrya uğrayan tarafla birlikte tedbir almayı taahüt eder" (1) derken acaba neyi kastediyordu? Kremlın, bunu hala enine boyuna düşündüğünü gösterir bir bölge politikasi geliştirememenin sancısını çekiyor gibidir.
Simko'nun tasfiyesinden sonra Kürdistan'ın sesizliğe gömülmesi, Pehlevi hanedanının emniyeti elden bırakması için iyi bir sebep değildi. Rıza Şah'ın Sadabat Pakt'ına öncülük etmesinin en önemli sebebi Kürt meselesi olsa da Sovyetler birliği ile oldukça uzun bir müşterek sınırlarının bulunması "komünizm tehlikesi"ni de gündemde tutuyordu. Öte yandan Rıza Şah, Iran'da bir yandan önemli bazı modernleştirici reformlar geliştirirken, bir yandan da "üstün ırk" teorisini de günden güne daha fazla benimser olmuştu. 1930'lu yılların sonuna doğru ve bilhasa 2. Dünya Savaşı'nn patlak verdiği 1939'da, Tahran'daki Alman varlığı Müttefik Devletler için "kabul edilmez" seviyeye geliyordu. Bu ise "güvenliklerini" tehlikede gören Müttefikler'in son tahlilde Iran'a açık müdahelelerini davet edecekti.
1930'lu, yılların başında "bağımsız"laşan ve Milletler Cemiyeti üyeliğine kabul edilen rak Kral'lığı heyecanlı bir kuruluş sürecini yaşıyordu. Kürtler'in son direnişlerini Ingilizler'in ve işbirlikçi Kürtler'in yardımıyla Süleymaniye ve Bahdinan'da kırmaları, onları gevşetmedi. Devlet baskılarını tüm milli azınlıkları kapsayacak seviyeye çıkarmıştı. Ağustos 1933'te, İngilizler'in kullandıktan sonra yalnız bıraktıkları Hıristiyan Asuriler' karşı gerçekleştirilen Simel katliamı buna iyi bir örnektir.(2) Bu katliamda çok sayıda Asuri öldürüldüğü halde İngilizler'in kılı bile kıpırdamamıştı!
Bagımsız yaşamlarını kaybeden ve tamamen Arap hakimiyetini kabule zorlanan Kürtler'in durumu, Albay Elphinson aksini iddia etse de kötüye gidiyordu. Elphinson raporunda; "1932'de Miletler Cemiyeti'ne alnmas srasnda rak hükümetini, Milletler Cemiyeti Konseyi'ne Kürtler'i ve diğer aznlklar ilgilendiren baz özel hükümler içeren bir beyanatta bulundu. Bu özel hükümlerde, Kürt unsurunun çogunlukta bulunduğu Musul, Erbil, Kerkük ve Süleymaniye kazalarnda, Kürtçenin Arapça ile birlikte resmi dil olarak kabul edilmesi ve bu kazalara sadece Kürt veya Kürtçe konuşan memurlarn atanmas zorunluluğu da vardi. Bu zorunluluklara 1932 yl ile İkinci Dünya Savaş arasndaki dönemde sayg gösterildi...,,(3) derken durumu tüm çıplaklığıyla aksettirmiyordu. Kürtçe ögrenim verdiği Arap yönetimince bildirilen okullardaki haftalık 37 saatlık dersin 24 saatı Arapça idi. Üstelik bu okulların sadece 1304 ü erkek olmak üzere 1411 öğrencisi vardı. Süleymaniye livasında hallan sadece %1'i parasız öğrenim imkanı bulmuştu. Kürt bölgesindeki memurların %90'ı Bağdat veya Basra'ya sürülüyordu. Yerli sanayiye teşvik yoktu. ve Bağdat yönetimi Kürdistan'da herhangi bir sanat veya teknik öğrenim veren okul açtırmıyordu. Kürt petrolu, Arap rak'ın imarı ve tarımsal gelişmesine akıtılan kaynaklar yaratıyordu. Buna karşılık tütün geliri altıda birin altına düşmüştü. (4) Güney Kurdistan'n tümünde sadece 60 okul vardı, ki bunlarn da ancak iki tanesi orta dereceliydi. Okullarn nitelikleri de çok düşüktü ve sadece 30 tanesine ilkokul denilebilirdi. Ülkedeki yegane karayolu Kerkük - Erbil ve Rewanduz'dan geçen yol idi. Bir tek hastahene vardı. Kürtler hazine zelirinin % 20'sini sağlarken, Kürdistan'a harcanan para gülünçtü.(5)
Buna karşılık Güney Kürdistan Kürtler'inde milli bilinç alanında belli bir kıpırdanma başlamıştı. Bu Kürtler'in şehir kesiminden olanları, 1934 yılında Marksizmle tanıştıklarında bağımsızlıklarını koruyamadılar. Bunlar " Iraki" olma savıyla ortaya çıkan iki sol partiye yönelmişlerdi. Bu partilerden rak Komünist Partisi komintern üyesi idi ve 'Yesmi" Marksizmi temsil ediyordu. " Cemaat al- Ahali" ise sosyalist olma savındaydı.
28 Ekim 1936'da kendisi de bir Kürt olan, fakat kendi deyimiyle "milliyetçi akımlara bulaşmayan" General Bekir Sıdkı'nın liderliğinde başarılan askeri darbe, milli bilincin yükselmesinde değerli katkılarda bulundu. Sidkı, Cemaat al-Ahali'nin görüşlerinden esinlenmişti. Kürt aydınları bu sürec boyunca cesaretlendirilmiş ve toparlanmışlardı. Marksizmin klasikleri elden ele dolaşıyor ve yorumlanıyordu. 1970'li ve 80'li yıllarda Kürt Marksistleri arasındaki tartışmalar o yıllarda da gündemleşmişti. Tartışmacılar anahatlarıyla iki grup oluşturuyorlardı; KP yanlıları ve bağımsız örgütçüler. (6) KP yanlıları, iki ulustan emekçilerin aynı örgüt içinde "omuz omuza" verecekleri mücadele ile kuracaklar sosyalist rak'ta self-determinasyon haklana kavuşmayı umarken, diğerleri Sovyetler'in destekleyeceği sosyalist bir hareket oluşturmayı tek çıkar yol bellemişti.
Bekir Sıdkı ile canlanan siyasi hayat, İngiliz destekli sağcı bir darbeyi davet etti. Oldürülen Bekir Sıdkı'nın yerini 1937'de "Xare as" adı verilen dört generalın desteklediği Nuri Said aldı. Darbe Kürt miliyetçiliğini derinden etkilemiş, Kürt topraklarının tümünde sıkı bir Arap yönetim mekanizmasi oluşturulmuştu. Kürt milliyetçileri, yeni bir döneme, yeraltı örgütlenmesini gerçekleştirecekleri bir döneme gireceklerdi. Artık tek tek aşiretler yerine, kısmi de olsa ulusal direnişleri sergileme imkanları ciddi bir şekilde araştırılıyorduç
Bir örgüt oluşturulması artık fikir bazında kabul görmüştü. 1936'da tartışılan sorun, nasıl bir örgüt kurulacağıydı. Örgütün modeli ve izleyeceği siyasal hat Kürt ulusal kurtuluşçularının az bir zamanını almamıştı. Sonunda Mahmud Berzenci'nin yardımcılarından profesör Refik Hülmi'nin liderliğinde ilk Güney Kürdistan Kürt örgütü, Hévi Partisi kuruldu. Yıl: 1941... Iran'n Sovyet ve Ingiliz birliklerince müştereken işgal edildiği yıl! Parti'de müttefiklerin iki kanadının da gölgesini sezmemek mümkün değildi. Bunun için Parti, sağ ve sol kanatlı olmak üzere malül doğdu. Ama bu ilk teşebbüstü ve Kürt aydınlarını, öğretmenlerini, öğrencilerini hatta aşiretsel elemanları içeriyordu. Kısa sürede Bağdat'ta da örgütlenen partide iç çatışmalar durulmuyordu. Sağ kanat, Ingilterenin Kürt hakları için ikna edebileceğini ifade ederken çok yakın geçmişte bu hakları bastıran RAF'ın bomba seslerini unutmuşa benziyordu. Komünizme ithal malı "damgası uygun görülmüştü. Sol kesim ise, Doğu Kürdistan'a yerleşmeye başlayan Sovyet ordusu ile oradaki Kürt ulusal hareketinin desteğini arkasında hissettiğinden dolayı rahattı. Inançları, bir genel ihtilal sonucunda kurulacak olan sosyalist bir iktidar sayesinde ulusal haklara kavuşulacağı merkezindeydi. Parti içi rekabet yıpratıcı ve oldukça hızlıydı. Hêvi'yi bu iç rekabet takatsız bırakıyordu. Bundan dolayı ne aşiretsel birimin yerini alacak bir liderliğe kavuştu, ne de Kürt halkının çoğunluğunu etkiliyebildi. Sonunda Kürt aydnlar "pes" ettiler. hareketi tek başlarına toparlamayacaklarını anlamışlardı. Kendileri dışında bir LIDER'E ihtiyaçları vardı. O'nu fazla aramalarına lüzum yoktu. Hemen yanıbaşlarındaydı. Bu adam Süleymaniye'de sürgün hayatı yaşayan Mustafa Barzani'den başkası değildi.
1940 yılında rak'ta işler oldukça karış'tı. Fransa'nın işgal edilmesi, Italya ve Japonya'nn savaşa girmesi kafaları epey karıştırmıştı. Zaten köklü bir uluslaşma geleneğine dayanmadan doğan Ortadoğu devletlerinin kaypak siyasetçilerine, rkçılk oldukça cazip geliyordu. Bu siyasetçiler, Mihver Devletler'inin ilerlemelerini savaşı kazanmakta olduklarna da yormuşlardı. Bu durumda treni kaçırmamak için harekete geçen rak'lı Raşit Ali, 1 Nisan 1941'de düzenlediği askeri darbe ile iktidara elkoydu. Ancak unuttuğu bir ayrntı vardı; ngiliz'lerin rak'a anlaşmalarla askerş açdan iyi yerleştiğini küçümsemişti. Oysa İngiliz'lerin Habbaniya ve Basra'da hava üsleri vardı ve Alman yanlısı bir iktidara göz yumma gibi bir niyetleri yoktu. Bu üslerdeki Arap paralı askerlerini işten çıkaran Ingiliz'ler bunların yerine Kürtler'i silahlandrdlar. Ayrıca Körfez'den karaya asker çıkartarak ileri harekata da girişeceklerdi.
Ilginç bir durum daha vardı. KP rkçı Raşit Ali darbesini destekliyordu ve desteği, Hitler-Stalin anlaşması bozuluncaya kadar da sürdü. Ingiliz genel saldırısının başlaması üzerine Raşit Ali ve müttefikleri direnme karar aldılar. Onlar Almanlar'dan yetişecek olan yardıma da güveniyorlardı. Ama ne gelen vardı, ne de giden. "Raşit Ali darbesi"ni söndürmek, Ingilizler için pek zor olmamıştı. Raşit Ali'yi deviren hükümet, onunla itifak yapan KP'yi de rahat bırakmadı ve üst üste saldırılarla epey güç kaybettirdi. KP, kaybettiği gücü, SSCB savaşa girdikten epey sonra ancak telafi edebilmişti.
Büyük savaş başladığında, Iran Şah'ı Rıza ülkesinin tarafsızlığını ilan etmişti. Fakat Tahran'da kuvvetli bir Alman Misyonu çalşmaların sürdürüyordu. 1941'de bir diğer olgu da Batı'da cereyan edecekti. Hitler ile Stalin arasındaki anlaşma sona ermiş ve Alman ordularının Sovyetler Birliği'ni istila harekati başlamıştı. Böylece müttefik Devletlerin saflarına bir de Sovyetler Birligi katılacaktı. Bu arada Alman ordularının Moskova kapılarına dayanmasına ramak kalmştı ve Müttefik Devletlerin irtibat sağlıyacaklar bir yol gerekiyordu. Bütün zorlamalara rağmen zamanın Türkiye Devlet Başkanı İsmet Paşa tarafsız kalmakta inat edince, geriye irtibat sağlıyabilecekleri bir Iran kalıyordu. Müttefikler bu yolu kullanmak zorundaydılar. Üstelik Tahran'daki Alman misyonu bu ülkede bulunan petrol yatakları için de bir tehlike idi. Böylece Müttefikler ile Şah Rıza arasında nota teatisi başladı ve bu hiç bir sonuç vermedi. Bunun üzerine 25 Ağustos 1941'de kuzeyden Sovyet, güneyden Ingiliz orduları Iran sınırını aşarak ülkeyi işgal etmeye başladılar. İngilizler Kürdistan'daki Serdeşt, Saqız ve Sardaş hattına kadar olan bölgeye kadar ilerlediler. Savaş süresince ABD'den 5 milyon ton savaş malzemesi SSCB'ye akacaktı (7). Riza Şah ise iktidar oğluna devretmişti.
Bölgedeki bu değişiklikler, Kürt milliyetçilerinin dikkatlerini Doğu Kürdistan'a odaklamalarına yolaçtı. Çıkan harika fırsatın dayattığı şeyi; örgütlenmeyi, ciddi olarak önlerine koyduklarinda ne kadar tecrubesiz olduklarını gördüler. Ama bu konuda danışabilecekleri kendi milletlerinden insanlar vardı ve bunlar çok yakınlarıydı. Güney Kurdistan'a bu amaçla yaptıkları başvuru sıcak karşılanmşt. Hêvi Partisi, Doğu Kurdistan'lıların daha sağlam örgütlenmelerine yardımcı olabilecek kapasitedeki Yüzbaşı Mir Hac'ı bu amaçla Mahabad'a gönderdi. Mir Hac, daha sonra "Komeley Jiyanewey Kurdistan" adını alacak olan örgütün kurucularıyla, Hacı Davut'un bahçesinde buluştu ve ne yapmaları gerektiğini tartıştı. Ortam onlar aldatmamalıyd ve illegaliteyi en iyi sürdürebilecekleri hücre usulüne uygun bir örgüt inşasına koyulmalıydılar (8). Onbeş kişi ile 16 Eylül 1942'de kurulan örgüt, kısa süre içinde üye sayısını 100 kişiye çıkardı. Komela'nın hiçbir dış esini yoktu. 0, tamamen Kurdistani bir kafa ile inşa edilmişti. Doğu Kurdistan'lılar yıllarca böyle bır organizasyon oluşturmanın rüyasını bile görmemişlerdi(9). Üyelik için her Kürt, hatta Azari'ler hariç her Kürdistan'lı kabul ediliyordu. Örgüte yeni girenler Kuran'a el basarak and içiyorlardı. Bu yeminde, örgütten ayrlmayacaklarına, bütün Kürt kadın ve erkeklerini kardeş bileceklerine, örgütlerinin izni olmadan hiçbir parti veya gruba katılmayacaklarna söz veriyorlardı(10). Halk arasında Jê-kaf diye anılacak olan bu örgüt KDP kuruluncaya kadar varlığını sürdürdü.
1943 yılının, Nisan ayının sonlarında Jê-Kaf'çılar toplanarak aralarında bir merkez komitesi seçtiler. Komitenin daimi bir başkanı yoktu. Ama örgüt merkezindeki Rahman Zabihi, Muhammed Yahû, Hejar (Barzani'nin ömrünün sonuna kadar sadık arkadaşı, Şair) ve Herminî (şair) en faal merkez komitesi üyeleri idi(11). Örgüte ilk başkanlığı yapan şahıs Mahabad'lı Rahman Zabihi, eşairi değildi.
Şimdi tekrar Barzani'ye dönebiliriz: Hêvi Partisi'nin ve genel olarak milli bilinç sahibi Kürtler'in kendisine güven duymasi boşuna değildi. Aile geçmişinde en aşağsından . Abdusselam'dan itibaren yerleşmiş olan tertemiz bir Kürt milliyetçiliği geleneği vardı. Bebekliğinden beri ailesinin ve kendisinin hapishanelerde, sürgünlerde ve savaşlarda çektigi aclar onu pişirmişti. Barzan Medresesi herkes için milliyetçi bir okuldu. Barzani Ingilizler dahil düşmann her türüyle karşılaşmış, onların dahi saygısnı kazanmıştı. Türkiye'ye gittiklerinde Kemalisler'i; Hille'ye sürüldüklerinde Araplar'ı daha yakından tanıma fırsatı bulmuştu. 0 zamana kadarki hayatında tahsil olarak sadece Kürt Medresesinde okuduğu halde, onun kendi hayat ilişkilerinden kazandığı bilgileri üniversitelerde elde etmek mümkün değildi.
Barzani'nin ruhsal, fiziksel ve siyasal şekillenmesinde dramatik sıçramalar aranmamalıdır. O'nun bu yapılanması, ağır ilerliyen bir sürecin ürünüdür. Biz buna 20. yüzyl Kürt tarihinin yarattığı şekillenme diyebiliriz. Osmanlılar'la mücadeleyi gördü. Şeyh Abdusselam'ın darağacında sallanan vücudunu seyretti. Büyük savaşta ulusunun eritilişini, açlığını ve çaresizliğini yaşadı. Onlarla beraber katlandığı her zorluk Barzani'ye ulusunun fertleri ile dayanışmayı öğretti. Naqşibendi Medresesine eğemen olan sufizmin ilkelerinden biri olan tevvekülü elden hiç bırakmıyordu. Dertlerine çare ararken halkna tepeden bakan biri değildi, onlardan biri gibi davrandı. Diğer Kürt önderlerinin başkaldırılarına geleneksel Kürt aşiret reisi kıskançlığı ile köstek olacağına, destek oldu. Ingilizler'in ülkesini işgal etmesini yaşadı. Onlarla da savaştı ve bu savaşlarda ulusundan gelen aşiret reislerinin satın alınabilme potansiyellerini gördü. Işgalci güçlerin çirkin taktiklerini uzun 1930 ihtilalleri boyunca yaşayarak öğrendi. Bölgede Kürtler'in ülkesini sömürgeleştiren devletlerin, sıkışnca birbirlerine nasıl destek olduklarını bilecek seviyedeki deneylere sahip olması paha biçilmez değerdeydi.
Nihayet Süleymaniye'deki sürgün deneyi Barzani için bir okul olmuştu. Iyi organize edilmiş bir ulusal örgütün kurtuluş mücadelesine çok şeyler kazanabileceğini kavradı. düşmanın cephe gerisini bilebilmek bu sayede mümkündü. Şehirlerden yiyecek, tibbi yardım ve silah sağlanması ve bunların ihtilalcilere ulaştırılması işini de örgüt üstlenebilirdi. Mücadele böylece 1900'lü yıllardan beri süregelen aşiret tabanlı yapısından daha bir sıyrlacak, ulusallaşma sürecine girecekti. Sık sık görüştüğü Hêvi Partisi üyelerinin iç çelişkileri kendisini tedirgin etmemiş değildi. Ama yine de Hêvi bu işleri yürütebilirdi. Gelişen dünya savaşının yarattığı fırsatı kaçırmamak için başka çareleri de yoktu. Hêvi, en aşağısından bir Kürt birliği demekti. Süleymaniye'deki Kürt yurtseverlerinin kendisine sunduğu güveni tepmedi.
Barzani, 12 Temmuz 1943'te üç arkadaşı ile birlikte Süleymaniye'den Şeyh Mahmud Berzenci'nin oğlu Latif Berzenci'nin yardımıyla firar etti. Önce Iran'a doğru yürüdüler. Oradan da kuzeye yönelerek tekrar sınır geçti ve Barzan'a ulaştı. kendisini engellemekle görevli ordu birliklerinin ileri harekatı da başarsızlığa ugramıştı. Barzani buraya varır varmaz ilk iş olarak kendi aşiretini toparladı. Zaten o, Barzan'a varır varmaz aşiretinin savaşçıları çevresini sarmıştı bile.
Daha henüz Doğu Kurdistan'dayken, rak yetkililerine bir mektup gönderdi (12). Bu mektup Erbil valisi Said Gazaz'a idi. Mektupta, rak yönetiminin görüşmeler için kendisine bir Arab'ı değil, Devletin gerçek yetkilisi olan İngiliz Albayı Mad'ı göndermelerini istiyordu. Bu açık ifade, Barzani'nin aslında kiminle mücadeleye tutuştuğunu herkesten fazla bildiğinin ve bunu ifade etmekten çekinmediğinin belgesiydi. Zaten Ingilizler de rak'taki eğemen yanlarını gizleme meraklsı değillerdi. Ama yine de olay, Araplar'ın intikam duygularını kabartmaya yetti.
Barzani bölgeye yerleşmişti. Sonbahara doğru Hakkari bölgesinde, Said Biroki'nin Türkler'e karşı ayaklandığı haberi geldi. Barzani bu hareketi desteklemek amacıyla hemen harekete geçti. Etrafındaki kuvvetlerle birlikte Türk sınır karakollarını vurmaya başladı. Bu davranışı kendisine ulusal düzeyde prestij kazandıracaktı. Seri baskınlarla hudutdaki birçok karakolu vuran kürt kuvvetleri önemli ölçüde silah ve cephane elde etmişlerdi. Ama Said Biroki'nin ayaklanmasi çok kısa ömürlü olmuş ve arkadaşlarıyla birlikte Kemalistler'in eline düşmüştü. Bir ayaklanma daha böylece genişlemeden söndürülecekti.
Bu seri çıkışlar, Mahabad'ı merkez tutan jê-kaf'çıları çok heyecanlandırıyordu. Hemen kaleme sarılarak Barzani'ye bir tebrik mektubu yazdılar. Jê-Kaf'çılar, Barzani'den ihtilalın amacının rak'la sınırlı kalmamasını istiyorlardı. Kürdistan'ın iki parçasından birinde bir ulusal kongre öneriyorlardı. Böylece ihtilalın amacına uygun bir siyasi ve askeri nizam oluşturabileceklerdi. jê-Kaf'çılar Ingilizler'in ihtilale bakış açılarını da soruyorlardı. Barzani'nin büyüklüğünün aşiretsel tehaküme izin vermemesi gerektiği temennisini de kaydetmekten geri durmayacaklardı(13). Bu mektuba Barzani'nin ne cevap verdiği hususunda elimizde bir belge yok.
Barzani boş durmamak zorundaydı ve boş durmuyordu. Bir taraftan rak karakollarna baskınlar düzenliyerek silah ve mühimat elde etmeye çalışıyor, öte yandan da Kürt aşiretlerine elçiler gönderiyordu. Bunlar aşiret insanına ayaklanmanın milli hedefleri konusunda aydınlatıcı bilgiler verecekti. Bu arada Barzani'lerin ezeli rakipleri olan Zibar aşiretinin reisinin kızıyla bir de politik evlilik yaptı. rak'ın gönderdiği bir bölük askeri pusuya düşürerek dağıtması Ingilizler'i endişelendirmişti. Petrol bölgesini emniyete almak için Diyala vileyetini işgal ettiler. Araplar'ın endişesi daha bir fazlaydı ve rehine aldıklan Süleymaniye'deki Barzani ailesini tekrar Hille'ye sürdüler. Bağdat yönetiminin Başbakanı Nuri Said ise, yine hilelere başvuruyordu. Barzani'nin kardeşi Şeyh Ahmed'i bir mektup yazmaya zorlamıştı. Şeyh Ahmed bu mektubunda Barzani'ye selamet yolunun teslim olmak olduğunu kaydetmekteydi. Barzani'nin mektuba cevabı ilginçti. Cıvardaki güç1ü bir rak birligini seçmiş ve bir vuruşta dağıtmıştı.
Ihtilal Hêvi Partisi'ne çok yaramıştı. Kısa sürede Bağdat dahil tüm önemli şehir ve kasabalarda örgütlenebildiler. Öte yandan ihtilalın sesi olmaya da özen gösteriyorlardı. rak çerçevesi içinde otonomi talep eden bildiriler kaleme alan Hêvi yöneticileri, bunlar hükümet yetkililerine ve Müttefik Kuvvetler'in komutanlıklarına veriyorlard. İstemlerinden biri "Kürt Işleri Bakanlığı" idi. Bu istemelerine ABD Elçiliği aracılık etmiş ve kurdurmuştu. Bakan olarak, Mahmud Berzenci'nin yönettiği ayaklanmaya katılmış olan Macit Mustafa tayin edildi(14). Durum hızla ihtilalclarn lehine gelişmeye başlayınca, rak ordusundaki bir çok Kürt kökenli subay firar ederek onlara katıldı. Yılın sonuna doğru ihtilalcıların silahlı gücü, rak ordusunu yenebilecek düzeye ulaşmıştı. durum nazikleşince Ingilizler yine sahneye çıktılar ve fiili müdahalede bulundular. Bu arada Barzani'nin elçiliklerine yazdığı mektuba "Majeterler"inin temsilcisi çok sert bir cevap kaleme ald. Bu mektupta Büyükelçi, "İngiliz görevlileri rak hükümetinin şartlarn kabul etmeniz için size nasihatta bulundular. fakat siz onlarin bu nasihaflarini kabul etmediniz ve bu işler İngiliz Hükümetinin savaş çalşmalarn tehlikeli ölçüde engellemeye başladğ için, İngiliz Hükümeti, sizin niyetinizi kendine karş düşmanca olarak sayacak ve sizi yok olmaya, ykntya sevkedecektir,(15) diyordu. Ama İngilizler bu sırada sadece tehditle yetindiler. Nuri Said'e de Kürt istemlerini dinleme tavsiyesinde bulunan Ingilizler'in, o sırada Kürtler'den daha fazla ilgilenmeleri gerekli olan bir büyük dünya savaşı cereyan ediyordu.
Barzani 1943 yılının sonuna doğru baskınlara ara vererek diplomatik temaslara kulak kesildi. Siyasal çözüm için yapılan görüşmelerin başlarında rak Hükümeti, Barzani'nin Iran'a çekilmesini ve orada Pişdar aşiretiyle yasamasını teklif etti. Barzani Araplar'a meselenin kendisi olmadığını, Kürtler'in ulusal hakları olduğunu anlattı. Bu sırada sayıları artmış olan Kürt siyasi örgütleri, ileri sürdükleri çeşitli taleplerle bir "istemler anarşisi" yaratmışlardı. her türden ve her renkten örgütlerle şahıslarn ortaya çıkışlar ve koordinasyonsuzluklan müttefik kuvvetlerince Kürtler'in zayıflığı olarak algılandı. Kürt haklarına tepki ise, hükümet içinde Kürtler'e karşı düşmanlık duygularının artmasına yolaçtı(16). Güvensizlik ve korku rak yönetimini tamamen sarmıştı ve 1943 bu duygularla kapanacaktı.
1944 yıl yoğun diplomatik temaslarla başladi. Ocak aynda Hêvi Partisi, Hükümete ve Muttefiklerin elçiliklerine birer memorandum göndererek rak içindeki ulusal soruna daha fazla ilgi gösterilmesi için çaba sarfedilmesini istedi. Hükümetten, Kürtler'le iktidar arasındaki ilişkilerin yürütülmesi için üç resmi temsilci ataması talebinde bulundular. Kürt Işleri Bakanı Macit Mustafa'nın aklına bu teklif yatmştı. Bunun üzerine atanmak üzere Hêvi'den üç isim istedi. Hêvi, üçü de rak ordusu firarisi olan, Yüzbaşı Izzet Abd-el Aziz, Yüzbaş Aziz Sayyid Abdullah'ı ve Albay Amin Rewandizi'yi önerdi ve bu önerileri kabul edildi. Bundan sonra Hêvi diğer Kürt gruplarna da onaylatarak netleştirdiği talepleri Müttefik elçilikleri ile Hükümete sunmuştu. Bununla;
-Kerkuk, Süleymaniye, Arbil, Duhok ve Xanıqin'i içeren bir Kürt bölgesi teskil edilmesi,
-Bu bölgenin işleriyle ilgili bir Kürt Işleri Bakanlığı'nın kurulması,
-Her bakana bir Kürt yardmcı atanması,
-Kürt bölgesinin kültürel, ekonomik ve tarmsal otonomiye sahip olması,
-Ordu, jandarma hariç bütun iç meselelerin yerel yönetime baglı olması isteniyordu (17). Bunun üzerine Macid Mustafa Kürdistan'da bir geziye çıktı. Irtibat görevlilerinin sayısını da yediye çıkaran Macid Mustafa geniş bir propaganda atağına kalkmıştı. Bu irtibat görevlilerini aşiretlere gönderen Bakan, onlara savaştan sonra yapılacak reformlarla ilgili olarak bol vaadlerde bulunacaktı. Fakat bu görevliler, Macid Mustafa'nın düşündüğünün aksine, resmi sıfatlarını da kullanarak aşiretleri ihtilalcilere katılmak için ikna etmeye çalıştılar.
Macid Mustafa işlerin düşündüğü gibi yürümediğini görünce 1944 yılının Ocak ayı sonunda Kürdistan'a gelerek Barzani ile görüştü. Onu görüşmelerde bulunmak üzere Bagdat’a gitmeye ikna etti. Barzani, Şubat 1944'te Bağdat'a giderek Kürt taleplerini içeren detaylı bir plan sundu. Plan'da; Duhok'un vilayet olmasnı, bütün Kürt bölgelerinin Musul'a bağlanmasını, Eğitim Bakanlığına bir Kürt Genel Müdür atanmasını, bölgeye tarım ve sosyal alanda yatırımların arttrılmasını da istemişti (18). Barzanü'nin ayrılmasından sonra detaylara inen Nuri Said planın Naip ve parlamento tarafından kabul edilemeyeceğini gördü. Bunun üzerine Mayıs 19441e Kürdistan'da bir geziye çıktı. Bu gezide Barzani dışındaki Kürt liderleriyle görüştü. Gezi bo yunca Kürtler'in istemlerini görmeye hazır olduğunu, Kürt bölgesinin teşkilini ve Kürtler'in kabinede temsilini kabul edebileceğini bildirdi. Kabinedeki Arap bakanlar ise bu istemlere karşı çıkıyor ve bunların kabulu halinde Kürtler'in yeni taleplerle tırmanışa geçip devleti zayıflatarak bölünme yaratacaklarını öne sürüyorlardı. Nuri Said herşeye rağmen Kürtler'le aşağıdaki anlaşmayı imzalamayı göze alabildi:
-Asi aşiretin bütün tutukluları serbest bırakılacaktır.
-Aşiret bütün kuvvetlerini ve Irak ordusundan alınmış silahlar da dahil olmak üzere bütün silahlarını muhafaza edecektir.
-Irak Kürdistan'ında erzak eşit bir şekilde dağıtılacaktır.
-Kürt bölgelerinde görevli butün Arap memurların yerine Kürt memurlar atanacaktır.
-Oğrenim ve Kültür alanında Kürdistan özerk olacaktır.
-yeni okul ve hastaheneler açılacaktır (19).
Irak Başbakanı hemen işe koyuldu. Hille'deki Barzani'nin ağabeyi Şeyh Ahmed ve diğerlerinin Barzan'a dönmelerine izin verdi. Fakat Şeyh Ahmed'in geri dönüşünün Barzani'nin siyasi ve askeri liderliğine bir etkisi olmadı. Süleymaniye valiliğine bir Kürt Generali, Baha ed-DinNuri'yî atadı. Istenmeyen memurları değiştirdi, geri çekti. Savaşın yarattığı kıtlıktan dolayı baş gösteren açlığa karşı tahıl dağıtımını da sağladı, okul ve hastahane inşaatlarını başlattı ve kafasında iyice şekillenen ademi merkezyetçiliği uygulama alanına koyamadan iktidardan alaşağı edildi! Arap milliyetçiliği tahammülünün sınırına ermişti.
Nuri Said'in düşüşünü, Haziran 19441e Kral Naibi'nin anlaşmayı tanımadığını bildirmesi izledi, o'nun yerine Hamdi el-Bacaci adındaki bir Arap milliyetçisi yeni hükümeti kuracaktı. Yeni başbakan oldukça hızlıydı. Once
Kürt Işleri Bakanı Macid Mustafa'yı görevinden alan Bacaci, daha sonra ordudakü bazı Kürt subayları tutuklattı. Süleymaniye valisi General Nuri de görevden alınanlar arasındaydı. Inşasına başlanan okul ve hastahaneler de tırpandan nasiplerini alacak ve birer askeri garnizona dönüştürülecekti (20). Barzani, yeni başbakanın tahriklerini cevapsız bırakmadı. Hemen polis ve askeri karakollara baskınlar vermeye başladı. Durum çok ciddiydi ve bunun sebebi verdiği sözde durmayan Irak hükumetinin kendisiydi. Öte yandan Barzani, hükümetle ilişkilerini,Macid Mustafa'nın tayın ettiği irtibat görevlileri, Izzet Abdulaziz, M. E. Rewanduzî, A. Ceylanî, Zaxo'dan Yüzbaşı Mir Hac, Koysancaq'tan Yüzbaşı Mustafa Xoşnav, Süleymaniye'den Yüzbaşı Mecid Ali ve yine Süleymaniye'den yüzbaşı Fuad Arif vasıtasıyla sürdüruyordu (21). Temmuz, 19441e durumun vahametini gören Bacaci Kürdistan'a bir ikna gezisi düzenledi. Bazı aşiret reislerü ve Kürt liderlerini toplayan Bacaci, isyan ateşini söndurmenin yollarını arıyordu arna adres yanlıştı. Bacaci'nin kuru vaadlarını Barzani, askeri hedeflere yönelttiği saldırılarla "veto" etti.
1944 yılı, öte yanıyla Kürt örgütleri arasında sıkıntılı ilişkilerin sürdüğü bir yıldı. Çekememezlik, birbirini çelmeleme bilindiği gibi Kürdistan'lı liderlerde bir gelenektir. Dünya savaşının yarattığı ortamı diplomasi için ideal addeden entellektüeller, bu oldu-bitti ortamında Barzani gibi savaşan bir lideri bile mücadelenin sonunda dıştalama he sapları yapıyorlardı. Ortada garip bir durum vardı, bazı insanlar, kellelerini koltuklarına almış, Kürdistan'ın kurtuluşu davasında dağ başlarında döğüşürken, diğer bazıları ise bunların sırtından yaptıkları diplomasi ile onların kazanımlarını pazarlamakla meşguldu. Bu sonuncuların savaşanlar için düşündükleri nihai akibet tasfiyeden başka birşey değildi. Kürdistan kurtuluş mücadelesinde kötü bir tohum ekiliyordu. Dünyadaki hiçbir mücadelede benzeri görülmeyen bir tohumdu bu. Daha sonraki Kürt mücadelelerinde de bir eğilim olarak sürdürülecek olan bu çizginin sahiplerinin tek meziyetleri, iyi konuşan entellektüeller oluşlarıydı.
Öte yandan Kürdistan'da bir örgüt enflasyonu başlamıştı. Hêvî, 1939'da kurulmaya başlandığında IKP ve Cernaat el- Ahali örgütü mensubu pekçok Kürt aydını örgütlerinden istifa ederek bu milli örgütün oluşumuna katkıda bulunmak üzere çalışma ve tartışmalara katılmışlardı. 1941 yılına gelindiğinde sağ ve sol kanat aydınlarının karma örgütü olarak şekillenen Hêvî Partisi'ne soldan ağır eleştirüler yöneltilmeye başlandı. Marksist görüşleri savunan pekçok aydın gerisin geri IKP'ye katıldı. Bu durumda Hêvî ve IKP arasında giderek şiddetlenen bür üdeolojik mücadele boy verdü. Nihayet, IKP'nin millü meselenin çözümünü ertelediğini söyleyen bir kısım Kürt aydını, IKVnin dışında, Hamw Abdullah'ın liderliğinde "Kürdistan Komünist PartisP, Şoreş'i kurdu. Şoreş'in 19431e 350 kurucu üyesi vardı. Yüzyüze geldikleri aşiretsel, örgütsel ve dinsel problemler karşısında ezildiler. Bunların önemli kısmı tekrar IKP'ye dönmüştü (22). Bu partinin geri kalan bölümü Kürt milliyetçilerinün bir diğer grubu üle birleşerek "Rızgariya KurT adını verdikleri bür Ulusal Kurtuluş Partisine dönüştüler. Öte yandan diğer bir kesim Kürt millüyetçisi Rêrast (Doğru Yol) adlı partisünin etrafinda toplanmışlardı.
Iran'daki Jê-Kaf grubu ise, müsaüt şartlardan da istifade ederek epey palazlanmıştı. Onlar başından beri tüm Kürdüstan'ı kapsayan merkezi bir Kürt örgütünden yana idiler. Qadi Muhammed'in 1944 yılında bu örgüte girmeyi kabul etmesi onlar için paha biçilmez bür katılmaydı. Fakat Qadi, merkez komitesine girmedü ve onları perde arkasından yönetmeyi yeğledi. Jê-Kaf'çılar, 1944 Temmuzunda; Türkiye, Irak ve Iran hakümüyetündeki Kürdistan'lılarla, strateji, taktük ve mücadelenin ihtiyaç duyduğu yardımlaşmayı koordine etmenin yollarını araştırmak üzere bir toplantı düzenlediler. Toplantı üçin üç devletin sınırlarının kesiştiği noktadaki Dalampur dağı seçilmişti. Toplantıda Kuzey Kürdistan'dan Qadi Mella Wehab, Güney Kürdistan'dan Şeyh Abdullahê Zinoyê ve Jê-Kaf'tan Qasımê Qedri hazır bulundu. Bağlanan yemıne yerın coğrafi mevkii dolayısıyla "Peymana Sê SinoK denildü 23) . Jê-Kaf merkezi örgütlenme esprisine uygun olarak Güney Kürdistan şubesini de açtı. Bu şubeye daha sonraki bölümlerde adı sık sık geçecek olan Avukat Ibrahim AhmeVde üye olnuştu. Jê-Kaf kısa sürde Hewlêr,Şaqlawa, Kıfri, Süleymaniye, Kerkük ve Bağdat'ta da şubeler açtı. Örgütün Güney Kürdistan kolu, ayrıca Hêvî ile birleşmeye çalıştıysa da liderlik tartışmalarından dolayı buna muvafak olamadı.
1945, dünyada ve Irak'ta çözüm yılıydı. Kürt meselesine barışçı bir çözüm getirmek için son gayretler serfediliyordu. Bu meyanda Barzani, Ocak ayında Irak hükümeti ile Britanya Elçiliği'ne birer heyet göndererek otonom bölgenin ivedilikle kurulmasını istedi. Ama berikilerin niyetleri başkaydı ve zamana ihtiyaçları vardı. Kürdistan'daki iç çelişme de tırmanışa geçmişti ve iç zayıflığa yolaçmaktaydı. Hêvî, 1940'lı yılların işgal altındaki Yugoslavya'sında partizanların kazandığı şöhretin cazi , besine kapılarak dağlara, Barzanü'nin yanına gelme niyeti gösterdi. Oysa hareketin lideri birçok sebepten dolayı buna karşıydı. Barzani'ye göre Hêvî, şehürde daha çok faydalı olabilirdü. Kürt Kurtuluş Hareketi'nün o günkü bilinç seviyesinün "gürültücü eleştürmenler"e tahammülü yoktu. Barzanü'nin yanıbaşındaki ikinci bir karargah iç ayrılığın ilk adımı olacaktı. Oysa Hêvî şehir merkezlerinden ve Bağdat'tan dünyaya açılan bir pencere olacaktı ihtülal için. Onlara istihbarat toplayarak ulaştırabilir, bu arada ihtiyaç duydukları yiyecek, tibbi malzeme ve hatta mühimmat gibi hayatü maddeleri çeşitlü yollarla ele geçürerek mücadele alanına sevkedebilirlerdi. Hêvî ayrıca muamele bilir insanlardan müteşekkil bir örgüt olarak ihtilalın taleplerini Müttefik Devletler'e iletip onların görüşlerini Barzani'ye uluştırabilirdi. Ama her ikü taraf da cereyan eden olaylar hakkında bülgilendirilmediklerinden şikayetçiydiler.
Ihtilalcilerin herşeyden önce çok bilgilenmeye ihtiyaçları vardı. Onlar dağların insafsızca perdelediği bir tecrit alanında yaşıyorlardı. En iyi ulaşım araçları süratlı koşabilen peşmergelerin kendüleriydi. Bir daktülo, bir radyo alıcısı bile onlar için lükstü. Hêvî dağlara geldiğinde, BarzanVye göre, istenmeyen, can sıkıcı gürültüler başlayacak, kişiler eleştirilecek ve ortalığa ihtilalın ihtiyaçlarını bilmeyen konuşkan insanlar doluşacaktı. Oysa Hêvî, Barzani'yü ve Unun silahlı güçlerini istiyordu. Böylece önüne geçilemez büyüklükte bir kuvvet yaratılacak, arnaca ulaştıklarında öncülüğü elleründe tutabileceklerdi. Oysa Barzani ne düşündüklerini hissediyor ve bir güven bunalımına doğru ilerliyordu. Bundan dolayı, ihtilalın denetim alanlarının yollarını onlara kapadı. Hêvî yöneticileri ise, içinde bulundukları gelişmişlük seviyesinde yeni bir cephe açma kapasitesinde olmadıkları için dağa çıkmaktan vazgeçtüler. Onlar,(24) bundan sonra da ihtilale eski ilgilerini kaybetmediler
Ama yine de kendisini dayatan birşeyler vardı; " onlar da artık bür bilinç uyandırma, ulusun politik ayrilık istemüni düle getirme ve kendi varoluşlarının ifadesü olan milliyetçiliğin savaş makinasını inşa etme gereğine varmışlardı. Bir halkın, milletin diğerlerinden farklı olduğu inancı, kendilerinin özlerine ait bir devlet hakkı ve bu hakkı kullanma aracı olarak kitleleri harekete geçirici örgüt bilincine götürmesi tabiidür. Bir örgüt, ilk sadakatı bir aşirete, mezhebe veya köye olan insanların lüzum gördükleri DAHA GENIŞ koruyucular makinasıdır. Örgüt, milletü mümkün olan zaferlere götürebilir"di 25 . Bu inançla Barzani ve arkadaşları bir parti inşasına karar verdiler. 12 Şubat 19451e Barzani'nin liderliğinde kurulan bu partinin adı Azadi Partisü idi. Parti'nin Barzanü dışındaki yedü kurucu üyesi; Izzet Abd el-Aziz Amedya'lı bir subay, Mustafa Xoşnaw, Koysancaq'tan Subay; Abd-el Hamid Baqer, Xaniqin'den bir aşiret lideri; Muhammed Mahmud, Süleymaniye'li; Ahmed Ismail, Erbil'den; Şawqat Na'man, Amadüya'dan Hefzullah Ismaül Aqra'dan üdü. 0 parti, Kürdistan'ın bir başından öbür ba5ına kadar her sahasından kurucu üyelerle vücut bulduğunda büyük etki yaptı ve ilgi topladı. Hêvî Partisi yöneticileri, ilişki kurmak amacıyla yeni partiye bir mektup gönderdiler. Bu mektupta amaçlarını bildirmeleri de isteniyordu. Azadi Partisi cevabi mektubunda amaçlarının otonom bir Kürdistan kurmak ve bağlantısız bir dış polütika yürütmek olduğunu bildirdiler. Tabii otonomi talebiyle ortaya çıkan bür hareketün, dış politika gibi her zaman merkezi devletin tekelinde olması gereken bir konuda tespitlerde bulunması çelişkiliydi. Arna bu çelişki, ayrıca Azadi yöneticilerinin dünya görüşlerinin bir ifadesi olarak kabul edülmeliydü. Ikinci Dünya Savaşının can çekişmekte olduğu bir dönernde "bağlantısızlıktan" bahsetmek olağanüstü ileri bir görüştü.
Azadi Partisi’nin ilginç bir programı vardı. bilinen klasik parti programlarından hiç birine benzemeyen bu program sanki "bir ulus gibi davranma"nın basit bir teorisini yapıyordu. Bu, Barzan mıntıkasından çevreye yayılan halkalar gibi bir süreci öngüriüyordu. Programları özetle şöyleydi;
l- Barzan bölgesinde aşiretlerin işbirliğini sağlamak, sonradan bunu Irak'taki tüm Kürt aşiretlerine yaymak.
2- Irak Kürdistan'mı politik ve barışçı yollarla kurtarmak.
3- Dış güçlerin temsilciliklerine dilekçeler göndermek;
4- Propaganda yapmak;
5- Irak Hükümetinın gerıcı ve maceracı politikası ile mücadele etmek;
6- Diğer Kürt özgürlükçü organizasyonları ile kontak kurmak;
7- Silahlı güçler oluşturmak .(26)
Bu arada bütün kırgınlıklara rağmen Hêvî Partisi, Azadi ile iyi ilişkilerini korudu. Irak Hükümetinin değişmesi ve Nuri Said'in tekrar iktidar koltuğuna oturması, büyük savaşın bitiş sinyallerini verdiği bir aşamaya tekabül etmekteydi. Yeni durum, eskiden eli kolu bağlı vaziyette bekleyen Arap destekçisi Ingilizler'in daha serbestçe hareket edecekleri anlamına geliyordu. Kısaca Kürt meselesi çok kritik bir aşamada bulunuyordu ve bu aşama kırgınlık denen nesnenin ön plana çıkarılmasına müsait değildi. hele Anglo-Arap müşterek bir anti-Kürt hereketin gündemleşmesinin sözkonusu olabileceği bir aşamada!
1 Mart 1945’te Hêvî Partisi, Irak 4. Tümeni'nin polis ve diğer birliklerle takviye edilmiş durumda Kürdistan'a hareket ettiğinü ihbar alarak BarzanVye bildirdi. Bu bürliklerin 5 Martta ihtilalcilere saldırması bekleniyordu. Bunun üzerine Barzani, muhtemel saldırı kanallarına göre kuvvetlerini üç bölgede mevzilendirdi. Doğu bölgesi; Mergêsor ~ Biradost mıntıkasıydı ve komutanlığına Mustafa Xoşnav getirilmişti. Yardımcılığına Muhammed Mahmud tayin edildi. Ikinci bölge; Batı'daki Amadiya'ya mıntıkasıydı, komutanlıgına Izzet Abd el- Aziz ve Abd el- Hamid Baqer getirildi. Güney cephesi olarak Aclra seçilmişti ve komutanı Şeyh Süleyman oldu. Komutanlar birlikleriyle beraber 3 Martta karargahlarına varıp ertesi gün kendilerine ayrılan mıntıkaları işgal ettiler.
Öte yandan Nuri Said, ihtilalcilerin 1944 yılındaki eylemleri için bir genel af ilan etti. Böylece onları kismen de olsa bölebileceğü inancını taşıyordu. Oysa Barzani, gösterdiği askeri yetenek, Kürdistan'ın her tarafında uyandırmaya muvaffak olduğu Kürt milliyetçiliği ve silahları sayesinde dev bir güç halındeydi. Kendi toprakları üstünde başka otorite tanımaya niyeti yoktu. Kürtler, haşmetmeapları tarafından affedilme~i değil, ulusal haklarının teslim edilmesini bekli yorlardı 27) . Bunun üzerine Hêvî Partisi, ABD'nin Bağdat Büyükelçisi Loy Henderson'a bir memorandum takdim ederek Kürdistan'da otonominin kurulması için yardımlarını talep etti. Bir kopyası SSCB, Cin ve Fransız Elçiliklerine de verilen memorandumda Hêvi, Irak'ı Nuri Said'in imzaladığı anlaşmayı uygulamamakla itham etti. Hêvî'ye göre Ingiltere'de bu haklı başkaldırıyı bastırmak için hükümete yardım ediyordu. memorandumcular,Büyük Amerikan demokrasisi"nden, Irak ve Ingiltere'nin muhtelif zamanlarda Kürt meselesi için veripte tutmadıkları sözlerini yerine getirmeleri için baskı yapmasını bekledikleri inancını ifade etmişlerdi. Bu baskıyı, Başkan Wilson'un 1. Dünya Savaşından sonra ilan ettiği 12 prensibi gereğince yapmalıydılar. Bu memorandumun paralelinde, Azadi, Hêvî ve yeni kurulan Kürt gençlik Organizasyonu'nun müştereken imzaladıkları nota ve deklarasyonlar, hükümet ajanslarına, elçiliklere, poltik-entellektüel şahsiyetlere ve iş gruplarına gönderiliyordu.
Mart ayı çok uzamıştı 19451e. Bu aya bürçok olay sığdırılıyordu. Işte Irak Hükümeti'nin yeni bir teşebbüsü daha; aynı ay içinde Milli Savunma Bakanı Namık, yanına Ömer Nazmi adında bir bakanı da alarak Barzani ile görüşmek üzere Kürdistan daglarına tırmandı. Amacı Unu görüşme bahanesi ile tekrar Bağdat'a götürmeye çalışmaktı. Ama Irak Hükümeti, iki yüzlülüğünü fazla saklıyamıyordu. Bakan Kürdistan dağlarına tırmanırken ordunun Zaxo'da "Dağ savaşı" manevraları yapmasını, barışçı bir zihniyete yormak mümkün değildi ve Barzanü de bu inançtaydı. Aba altında sopa gösterme polütikasına Barzani'nin tepkisi sert oldu ve Bakanları Bağdat'a eliboş gönderdi. Ancak yeni dünya konjunkturu Irak Hiükümeti için cesaret verüciydi ve bu durum kademeli olarak katılaşan bir uzlaşmaz tavır takınmalarına yolaçıyordu.
Nisan 19451e Ingiltere, eski uzlaşmacı büyükelçisi Corn Wallis'in yerine Stonehower Bird'i Bağdat Büyükelçiliği görevine tayin etti. Bu, Avrupa'da düşmanlığın sona ermekte olduğu bir aşamaya tekabül ediyordu ve anlamı, Barzani- Ingiliz barışçı ilişkilerinin sona ermekte olduğuydu.
Irak gittikçe sertleşirken, bu sertlik alalade karakol elemanlarına da sirayet etmekteydi. Kürt halkı, 2. Dünya Savaşının yarattığı kıtlık ortamından dolayı bazı malların tanzim satışlarıyla yetkili kılınan bu karakol elemanlarıyla sık sık temasa geçmek zorundaydı. Işte böyle bir temasta Şirvan aşireti Reisi Wulo Beg bür Arap karakolundan çay ve buğday almak istedi. Kendisi ile polisler arasında çıkan tartışma kLsa sürede çatışmaya döndü. Polis Wulo Beg'ü tutuklamaya teşebbüs edince aşireti bu keyfi işleme karşı çıktı. Ardından sülahlar patladı ve Wulo Beg ile aşiretinden diğer bürkaç kişi öldüriüldü. Bunun üzerüne Şeyh Ahmed ile Kürt mıntıkası komutanı Izzet Abd-el Aziz karakola saldırdılar ve zaptettiler. O sırada Kürdistan'ın batısında bir aşiret anlaşmazlığını çözmekle meşgul olan Barzani, bunun dayatılmış bir savaş anlamına geldiğini anladı. Artık söz silahların olacaktı. Barzani, ancak hükümet tarafından yönetilecek saldırılara direnilmesi emrini verdi. Savaşı çıkaran veya başlatan taraf Kürtler olmayacaktı. Öte yandan da Bağdat'taki Müttefük Kuvvetler komutanlıklarına müracaatlarını sıklaştırmıştı ve Irak Kuvvetleri'nin Barzan çevresinden çekülmesinün sağlanmasını istiyordu. Arna boşuna. Yaz boyunca şiddetli çarpışmalar sürecekti.
Irak genel bir taaruza hazırlık amacıyla 15 Temmuz'da Zaxo, Amadiya, Aqra ve Rewanduz'da yığınak yaptı. Ordusunun o zamanki mevcudunun yarısını teşkil eden 30.000 asker ile 12.000 jandarma ve polis bölgeye sevkedilmişti. Hava kuvvetlerinin 25 avcı ve bombardıman uçağından oluşan tümü faaliyet halindeydü. Bunlar Arbül ve Musul'da üstlendürildiler. Irak ordularının Başkomutanlığına Ingiliz General Renton getirilmişti. Irak genelkurmayı bu Ingülüz'e yardım etmekle mükellefti (28) . Anglo-Arap koalisyon artık açıkça sahnedeydi.
Ağustos 1945'ten itibaren hatlar netleşmişti. Lider Barzani ve ihtilal ordusunu yöneten Kürt Subayları bür tarafta,Anglo-Arap koalüsyon öbür tarafta hem savaşıyorlardı, hem de karşılıklı kontağı kaybetmiyorlardı. Görüşmelerde Ingilizler'ü Albay Moore, Yüzbaşı Stikes ve bürkaç başka subay temsil edüyordu. Ingilizler, Kürtler'in zapettikleri yerlerden çıkmalarını istemekteydiler. Ayrıca Barzani'ye de teslim olması halinde, Kürdistan dişındaki istediği herhangi bir yere yerleştirebileceği vaadinü iletiyorlardı. Arna Anglo-Arap koalisyonunun Kürtler'in ulusal hakları konusunda dilleri tutulmuştu sanki. Işte Barzani, muarızlarının dile getirmekten çekindikleri o basit kelimeyi surekli telaffuz etmekten geri durmayacaktı; o-t-o-n-o-m-i! Irak hükümeti artık tamamen uzlaşmaz bir çizgideydi.
Öte yandan sorun, devletin şekli bir platformu olan parlamentoda da tartışılmaktaydı. Irak Krallığı Parlamentosu şekli olmakla birlükte burada bazen sert muhalüf görüşler de dile getirülebilmi5ti. Araplar'dan M. Alü al-Imam gibiler " Kuzeylilerde hiq bir ayrilma istekt yoktur ve bir Kärt problemi de mevut degildir. Håkänieti, bir grir e5kiyalar qetesine kar~i bu denli mäsamaha gösterinekle kusurlu buluyorum. " gibi gözleri kapalı düşünceler dile getirirken; Içişleri Bakanı "Molla Mustafa bir e~kiyadan ba~ka birgy degildir; kendisini . n ve Qetesinin tutumu caniyane bir tutumdur" diyordu (29) . Ama eski bakan Kürt Macit Mustafa "yirmi be5 seneden beri, bu ålke, her istedigini yapan ve bunu yapmaya hakki oldugunu sanan koku~niu5, köhne bir hakim stnifin at oynattigt bir meydandir. Bu imtiyazlilar sinjfi, halki söniäräyor. Halk bu durumdan asla meninun dekildir, ku~kuludur, äzgåndär, umutsuzdur... Bu hastaliga etkin bir ilaq bulmak parlamentoya aittir. Fakat parlamento gerqekten demokratik bir rejim sonucu meydana gelnii~ degildir; tutarsiz ve etkinlikten yoksun unsurlardan olu~uyor" derken olaya sistem veya demokrasi açısından yaklaşıordu (30).
Bu arada oldukça doğru yaklaşımlar sergiliyenler de yok değildi. Bunlardan Arap M. Abdel el-Azri " Bir isyanin basttrilmast onu dogrudan derin sebepler incelenip ortadan kaldirilmadikqa olumsuz bir fiildir ve hiqbir gyi kurtarmaz. Mademki problemler vardirlar, bazı meslekta5lar gibi, kalkip mevcudiyetlerini inkar etniek hiqbir 5eye yaramaz. Irak halkf bir tek zrktan olu~yor, fakat en az iki taneden; Arap ve Kärt irklarindan meydana geliyor. Kärt karde~leriniize, Kärt olarak kalnialarini söylemeliyiz. bizim kendimizin de Arap kalnianizz gerektigi gibi... Isviqre, Kanada bir qok irktan oIu5an ålkelerdir..." derken kendisine aynı paraleldeki bazı düşünceleri dile getiren Salim Namık, Ahmed el-jalabi, Hibat-Allah-al Fattı katılıyordu. Arna " kokuşmuş hakimler den" kendilerini dinliyen yoktu.
Barzani bölgedeki Mîzurê Jêrî fl Mîzurê Jorî, Berojî, Şêrwanî Mezin, $erefan aşireti ile Rewanduz bölgesindeki Dolamerî ve Şıwezlår^ı aşiretleri mensuplarının i~inde yer aldığı Kürt askeri birliklerini örgütledi. Ayrıca, Aelra bölgesinden Rejfikan, Goran ile Rewanduz bölgesinden Sılêwanî ve Bıradost aşiretleri de harekatı destekliyordu. Barzani'nin komuta ettiği kuvvetler, şehirli iştiraklar ve subaylarla birlikte 4.500 kişiyi buluyordu. Bunlar tüfek ve hafüf mitralyözlerle donatılmışlardı (31) . Bu güç, eğer Kürt milleti içten çökertilmeseydi Irak ordusunu durdurmaya yeterliydi.
7 Ağustos 1945’te Irak ordusu Rewanduz'dan saldırıya geçti. Barzan-Rewanduz bölgesinde sıkıyönetim ilan edilmişti. RAF, Irak Hava Kuvvetleri ve topçu birlikleri bölgeyi bomba yağmuruna tutarken, piyadeler araziyi işgal etmeye çalışıyorlardı. Bu çatışmalarda Irak ağır kayıplara uğramaktaydı (32). Dallet çarpışmasında dört Irak taburu. imha edilmekten güçlükle kurtuldu. Bölgedeki tek taşıt yolu Rewanduz-Mêrgesor- Barzan yolunun RewanduzMêrgesor kesimini ele geçiren ihtilalciler, Bir Kebir, Mêrgesor, Bileh karakol ve kışlalarını zaptettiler. Zaxo,AqraAmadiya, Zîbar ve Rewanduz'u kurtardılar (33) . Ihtilal geniş bir alana sıçramış ve Kürt güçleri bu alanı kontrollarında tutuyorlardı. Bu sırada artık ovalarda da ilerlemeye başlıyan ihtilalciler tırmanıştaydılar. Bağdat hakimleri, 9 uçak, 8 radyo vericisi, 8 top, 400 obüs, 2000 tüfek, 100.000 fişek kaybetmiş ve çok yıpranmışlardı. Ordularında panik havası hakimdi. Bunun üzerine devreye daha etkin bir sekilde giren RAF "tehdit" altındaki Kerkük petrollarını koruma gerekçesiyle sivil hedefleri vurmaya başladı. Beş Kürt köyü yerlebir edilmiş, elli köy ağır hasara uğratılmıştı. "Majesterlerinin" sayesinde Irak hükümetinün" makus talühi" yine dönmüştü.(34).
25 Ağustos'ta Irak 4. tümeni doğu cephesindeki Bıradost mevkiindeki Kürt kuvvetlerine karşı bir çevirme harekatına girişti. Buna karşılık Kürt kuvvetleri alışılmış savunma hatlarının kuzeyindeki tepelere çekildiler ve kanatlardan bu tümene baskınlar düzenlemeye başladılar. Bu kuvveti epey yıprattıktan sonra kati bir açık karşı saldırı ile ilerlemelerini (35) durdurdular Güçlerinin bir kısmını da güney cephesine sevkeden Irak burada da ağır yenilgilere uğramıştı. Aqra'dan hareket eden 5. Tümen Zibar'a doğru ileri harekata geçti. Hava bombardımanı ve topçu desteğinde Berat dağını aştılar ve Naha vadisine geçtiler. Geliyê Piriz (dağı) nın güney yamaçlarını geçerek buranın tepelerine vardılar. Barzani bir avuç savaşcısıyla saklandığı kayaların arasında bu bombardımandan zarar görmedi. Irak birlikleri tepede görününce aniden ateş etmeye başladılar. Geliyé Piriz'de savaşın seyrü böyle iken, küçük Kürt grupları Berat dağında mevzülendi. Irak Tümeninin sağ ve soldaki ilerleme yoluyla Iraklılar'a öldürücü darbeler inerken durum kritikleşti. Berak dağı savaşının üzerinden iki gün geçtikten sonra Kürt Surchi kabilesinden 300 kişinin de yer aldığı Irak takviye kuvvetleri, Tümeni kurtarmak üzere yetişti. Düşmanın yapamadığını yine Kürt yapmaya başlamıştı. Barzani bunun üzerine dağların daha yükseklerine çekilme kararı verdi. AngloArap koalisyonun Geli e Pirız'dekı ilerlemesi böylece kaldığı yerden devarn edecektiN).
Baradost mıntıkasındaki yenilginin üzerinden 20 gün geçtikten sonra kendine gelebilen Bağdat askeri birlikleri, bu defa 4. Tümeni, 2. Tümenle takviye ederek yine kuzeye doğru ileri harekat başlattı. Milli aşiretinin lideri Muhammed Mergêsorü'nin arkadan saldırısına uğruyan bu birlikler ağır kayıplar verdi. Fakat Anglo-Arap koalisyonu artık kesenin ağzını açmıştı. Bir kısım kazançla aşiretlerin önemli bölümü hemen saf değiştirince koalisyonun güçleri rahatlamış, ileri harekatı sürdürmeye devarn etmişti. Yalnız kalan Mergêsori'ların yapabileceği birşey kalmamıştı.
İşte aşiret denilen toplumsal birim bir yönüyle de buydu. Mülli bilinç eksikliğü ona ikili bir karekter vermişti. Aşiret insanı, bir taraftan tam bir ihtülalci karekter sergilerken, öte yandan sıkıyı veya ufak kişisel menfaatı yahut biraz imtiyazı yakaladımı sıvışıyordu. Bir yanıyla milli isyan ocağı, öte yanıyla sıvışmaya yatkınlık... Bu güvenilmez karekteri aşmak için daha pekçok yol katetmek gerekecekti. Barzani, 1943-45 kesitinde çok yönlü bir mücadele yürütmek zorunda kalmıştı.0, hem Kürt örgütlerini kollamak durumundaydı, hem de aşiretler arası denge hesaplarıyla meşgul olmak mecburiyetindeydi. Ama bu aşamada çabaları boşa gitmişti. Nitekim o tarihlerde partiler arasında yoğun "git-gel"ler, tavır değiştirmeler cereyan ettiği gibi, tanınmış Kürt aşiretlerinden Zibariler'in reisi Mahmud Ağa, herkiler'den Mahmut Xalifa ve diğerlerinden; Mir Sadıq, Mir Qadir, 5eyh Lolan Irak hükümetine müracaat ederek Barzani'ye karşı savasmak isteğinde bulunmuşlardı bile. (37) Ok yaydan çikmış, Kürt aşiretlerinin önemli bölümü hükümetin saflarına geçmişti. Bahdinan aşiretleriden bazıları ve Zibarüler'den toplam 500 kişi, Barzan'ın batısındaki Herin yakınında mevzilendi. Barzani, geliyê Piriz'in güney kanadındaki kürt mevzileri içün bir tehdit unsuru haline gelen bu güce saldırıp onları bölgeden sürmek istedi. Fakat Irak Hükümetinin bölgeye dağ topları yerleştirdiğini sandığından bundan vazgeçti. Bu pahalı bir yanılgıydı ve geri çekilerek gelı e Pırız'e yerleşince Irak güçleri yeniden saldırıya geçmız?ti -~81).
25 Eylül 1945 Güney Kürdistan Kurtuluş Hareketinin bir kara günü.. Kürt ihtilalcileri o gün Geliyê Piriz'in tepesindeydiler ve kendilerini Anglo -Arap koalisyonu ile işbirlikçi aşiretler kuşatmıştı. Mıntıkanın doğusundan,Surçi aşiretinin 300 silahlı adamı, bir ihtilalci birliğini Jajoki bölgesine doğru sürmek için saldırıdaydı. güneyden Irak 5. Tümeni, iki topçu bataryası ve RAF'ıN desteğinde tepelere doğru ileri harekata geçmişti. Mıntıkanın batısından, 500 kişilik Berwari, Beroşi, Şerfani ve Duseki aşiret mensubu, kendilerini izleyen 400 kişilik Zibari gücünün desteğiyle koalisyon lehinde dağ silsilelerinin tepelerinden saldırıya geçmişti. Bunun üzerine Barzani, karanlık çöktüğünde tepeyi boşaltma emri verdi. Ihtilalciler 1000 fit yükseklikteki (~iyayê Şirin denilen doğal, güçlü bir savunma alanına çekildiler. Bu tepeye nüfuz etmek imkansızdı. Barzani buradan Şeyh Ahmed ve diğer ihtilalcilere haber göndererek C,iyayê Şirin mıntıkasında toplamak üzere köylerüni boşaltmalarını emretti. Ihtilalciler şimdi kritik bir durumdaydılar. Türkler de sınırlarını güçlü birliklerle takviye etmişken, Irak hükümeti, işbirlikçi aşiretlerle birlikte kuzeye çok sert bir baskı uyguluyordu. Herşey çok kötüye giderken 30 Eylül 19451e (;iyayê Şirin'e nefes açıcı bir haber geldi. Bu haberde ihtilalcilerin bir kesiminin Iran sınırı yakınındaki Kani Reş'i kontrolda tuttukları söyleniyordu. Haber gerçekti ve ühtilalcileri rahatlatmıştı. Buna göre doğu~batı yolu; Rupuçuk, Baraz Gır ve Rubar-ı $ekiv ırmakaları boyu Iraklılar'dan temizlenmişti. Barzani tüm ihtilancilerin eş, çocuk ve hayvanalarıyla birlikte orada toplamalarını ve buradan Doğu Kürdistan'a geçmeye hazır olmalarını istemişti (39)- Yeni bir exodus başlayacaktı.
1943-45 ihtilali, Kürdistan için bir değişikliktü. Ilk olarak aydınların bir kısmı ayaklanmanın içinde yer aldı. Yine ilk defa bir parti ihtilali desteklerken, ihtilalcilerin kendileri de partileşti. Ihtilalin yenilgisinde ise Anglo-Arap itifakının gücünden ziyade Kürt aşiretlerinin muhalefeti etkili oldu. Acaba Kürt'ün Kürt'e saldırısı bitebilir miydi?
(Dr.Mehmet Sirac BILGIN)
Dr. Mehmet Sirac BILGIN´in BARZANI adli kitabindaa alindi.
 Fermo, li vir mizeke ! http://www.xoybun.com/extra/slide/Unbenannt-2.swf
http://www.xoybun.com/gallery/albums/PDK-XOYBUN/Nexise_Kurdistana_Piroz_xv1.jpg
http://www.xoybun.com/gallery/albums/PDK-XOYBUN/Nexise_Kurdistana_Piroz_xv2.jpg
Mafê Kopîkirin &kopîbike; PDK-XOYBUN; wiha, di xizmeta, Kurd û Kurdistanê daye : Pirojeya Kurdistana Mezin, Pirojeyên Aborî û Avakirin, Pirojeyên Cand û Huner, Lêkolîna Dîroka Kurdistanê, Perwerdeya Zimanê Kurdî, Perwerdeya Zanîn û Sîyasî, Weşana Malper û TV yên Kurdistane. Tev maf parastî ne. Weşandin:: 2003-01-20 (3831 car hat xwendin) [ Vegere ] | PRINTER |
Ev malper, herî bash, bi Avant Browser, tê xuyakirin...
