Cara pêþîn agahdariyên heta dereceyekê fireh, berbiçav, rast û durust, sala 1952-yan di kitêba Alaeddîn Seccadî ya bi navê Mêjûyî Edebî Kurdî de hatine weþandin. Alaeddîn Seccadî di vê berhema xwe de beþek veqetandiye ji bo jiyan û berhemên Ahmedî Xanî û bi taybetî li ser bîr û baweriyên wî yên millî rawestiyeye. çavkaniyên zanînên Alaeddîn Seccadî, eserên berî ya wî ne, Mem û Zîna Ahmedê Xanî ye û bi taybetî kesek e ku navê wî Mela Salih e, ku bi xwe ji xelkên Bedlîsê ye, tevî Þoreþa 1925-an a Þêx Seîd bûye, piþtî þikestina þoreþê, çûye li Iraqê li gundekî Amediyê bi cîh bûye30. Gava meriv vê çîrokê û agahiyên li ser jiyana Ahmedê Xanî ji nivîsa Alaeddîn Seccadî dixwîne, pirtir qenaeta meriv diçe ser wê yekê ku ew agahdariyên ku Alaeddîn Secaddî li ser jiyana Ahmedê Xanî û li ser Mem û Zînê nivîsîne ji devê vî melayî hatine girtin. çimkî diyar dibe ji bilî van agahiyan Alaeddîn Seccadî bi xwe zêde li ser Mem û Zînê kûr ranewestiyaye, heta Mem û Zîn bi xwe baþ nexwendiye. Di rûpelê 201-ê yê kitêba xwe de dibêje ku du keçên Mîrî hebûne bi navê Sitî û Zîn. Her wiha gava behsa hersê birayan, Tacdîn, çeko û Arif dike; li þûna Arifî dibêje Hîfo. Eger wî Mem û Zîn baþ bixwendaya wê ev þaþîtî nekira û bizanibûya ku Sitî û Zîn ne keçên Mîr in, lê xwiþkên wî ne. Tevî þaþîtiyên wekî vê jî lêkolîna Alaeddîn Seccadî, nivîsara herî pêþîn a ciddî ye û yek ji wan berçavtirîn û birûmettirîn agahdarî ye ku heta niha di heqê Ahmedê Xanî û bîr û baweriyên wî de hatiye dayîn. Piþtî wî tu kesî agahdariyeke konkret li ser jiyana Ahmedê Xanî nedaye ku di nivîsa wî bi xwe de nebe. Heta gellekan agahiyên di nivîsa wî de û gellek caran jî bi kurtkirin û herimandin girtine, di kitêb û meqalên xwe de nivîsîne û hinekan navê wî jî nedane. Alaeddîn Seccadî piþtre di kitêba xwe de ya bi navê Edebî Kurdî w Lêkolînewe Le Edebî Kurdî da jî li ser Ahmedê Xanî rawestiyaye. Ew di vir de Ahmedê Xanî dike pêþrewê þeqa edebiyata neteweperweriyê ya ku di sedsala 17-an de destpê kiriye31.

Gîwî Mukriyanî, di sala 1954-an de, li Hewlêrê Mem û Zîn tevî pêþgotineka xwe da weþandin. Ji bo ku Gîwî Mukriyanî, çapa Îstenbûlê a 1919-an çapa yekê û çapa 1947-an a Halebê ya duduyan hesab dike, ya xwe jî kiriye çapa sêyem32. Her ev çapa wî , di sala 1968-an(li gor hinekan 1967-an33) de cara duduyan dîsa li Hewlêrê hatiye weþandin. Li gorî meqaleya bi navê "çapekanî Mem û Zînî Xanî" ya ku di 1971íê de di Rojî Kurdîstan/Þemsî Kurdîstan de hatiye weþandin ya balkêþ ew e ku wî ji bo vê çapa xwe jî gotiye "çapa sisiyan". Di vê çapê de Gîwî Mukriyanî êdî çapa Îstenbûlê ya 1919-an û ya Helebê ya 1947-an nake bingehên çapên xwe, lê ji dêlva vê ve behsa wê yekê dike ku wî di sala 1915ían de cara yekê li Helebê li çapxaneya Kurdistanê 1000 nusxe dane çapkirin, lê dinivîse ku wî ji bîr kiriye ku ew di çapa pêþîn a Hewlêrê de behsa vê çapê bike. Di meqale de nivîsîsandiye ku çapeka bi vî awayî qet ne hatiye dîtin û ne jî hatiye bihîstin û ev agahdarî ne rast e. Her wiha ew meqale îdîa dike ku Gîwî Mukriyanî di çapa xwe ya Hewlêrê de beyteka Ahmedê Xanî jî guhertiye, li ciyê ku Ahmedê Xanî nivîsiye:

"Ecnasê milel mutîí û munqad
Nesla wî Ereb, emîrê Ekrad",



Gîwî Mukriyanî nivîsiye:
"Ecnasê milel mutîí û munqad
Fexrî Mîdiya, emîrê Ekrad"34



Muhemmed Seîd Remezan Botî, Mem û Zîn bi awayekî nesir wergerandiye ser zimanê Erebî û ev werger di 1957-an de li Þamê hatiye çapkirin35. Lê mixabin, Muhemmed Seîd Remezan Botî ew qismên Mem û Zînê yên fikrî millî, felsefî û tesewwufî wernegerandiye, tenê beþên çîroka evîndaran wergerandiye36. Piþt re, ev, çend carên din jî hatiye çapkirin.

Ji wan çend kesên ku li ser Ahmedê Xanî û Mem û Zîna wî xebatên hêja kirine yek jî mamosta Hejar Mukriyanî ye. Cara pêþîn wî Mem û Zîn bi wezin wergerandiye ser zaravayê Muk riyanî û ev, di sala 1960-an de li Bexdayê li çapxaneya Necah hatiye çapkirin. Di vê çapê de Hesen Qizilcî û Hejarî her yekî pêþ gotinek nivîsîne ku ya Qizilcî, li ser jiyana Ahmedê Xanî û girin giya Mem û Zînê ye. Lê agahiyên ku di vî warî de ew dide pirtir xwe dispêrin yên Alaeddîn Seccadî bêyî ku navê wî bê dayîn.

Mamosta Hejar piþt re careka din vegeriyaye ser xebata li ser Mem û Zînê, vê carê orîjînalê Mem û Zînê bi þîrovekirina gotinên Erebî, Farisî, Tirkî û yên felsefî û tesewwufî amade kiriye. Bi navê "Mem û Zînî Xanî çiye?" pêþgotineka lêkolînî ya hêja jê re nivîsiye ku li vê derê behsa giringî û mana Memû Zînê dike, wan fikrên Ahmedê Xanî yên di Mem û Zînê de diyarkirî destnîþan dike û payeberziya fikrên wî radixe ber çavan. Ji bo ku mamoste Hejar hem þair, hem jî zanayekî ilmî û dînî yê Kurdan bûye ku bi Erebî, Farisî, Tirkî û herdu lehceyên Kurdî Kurmancî û Soranî baþ zanibûye, hem di jêrenotên xwe de ku ji bu orîjînala Mem û Zînê hatine amadekirin, him jî di wergera xwe ya menzûm de pir bikêrhatî bûye, þerheka gellek bi qîmet pêþkêþî xwendevanan kiriye. Ev xebata wî ya duduyan ji alî Enstîtuya Kurd li Parîsê sala 1989-an hatiye çapkirin. Di vê çapê de berê pêþgotina Hejarî tê, piþt re orîjînala Mem û Zînê li gel têbiniyên xwe tên. Dûvre pêþgotina Hesen Qizilcî û ya Hejarî a sala 1960-an tê, di dawiyê de ji wergera Hejarî ya manzûm a bi ser Mukriyanî cih digre37.

M. B. Rudenkoyê(1926-1977) sala 1954-an li ser Mem û Zînê doktorenameya xwe amade kir. Ev doktorename bi navê "Destana Mem Û Zînê ya þairê Kurdan ê sedsala 17-an Ahmedê Xanî" ye, 131 rûpel in û hê nehatiye çapkirin38. Kurdologa hêja Margareth Borisova Rudenkoyê, Mem û Zîna Ahmedê Xanî jî bi herfên Erebî û bi tercumeya wê ya Rûsî amade kir, ev kitêb sala 1962-an li Moskovayê hat çapkirin39. Pêþgotineka Ruden koyê ya lêkolînî ya bi Rûsî û yeka Prof. Qanatê Kurdo ya bi Kurdî jî di vê çapê de cîh digre. Rudenkoyê neh nusxeyên destni vîs ên Mem û Zînê dane berhev û tekstê orîjînal tekûztir daye çapkirin. Me bi xwe ev xebata Rudenkoyê nediye, lê tiþtê ku heta niha li ser vê hatine nivîsîn ji gellek aliyan didin nîþandan ku hetta îro xebata herî hêja ya ji derveyî welêt hatiye kirin ya Rudenkoyê ye. Gellek mixabin ku ev xebat heta îro jî bi Rûsî maye, Kurdên Rûsînezan ji vê bêpar mane. M. B. Rudenko her wiha ketiye nava destnivîs û berevokên Aleksandre Jaba ên ku li kutubxana Lenîngradê(ku niha navê wê Kutubxana Millî ya Rûsyayê ye û li Petersbourgê ye) hatine parastin, hemû ji hev derxistine, kontrol kirine, naveroka wan tesbît kiriye û ev lêgerîn û lêkolîna xwe wekî kitêbekê amade kiriye. Ev kitêb sala 1961-ê li Moskovayê hatiye weþandin40. Di vir de reqemên arþîvên kutubxanê, nav û naverok, nivîskar, berhevkerên tekstan, tarîx û ciyê berhevkirina wan diyar in. Bi vî awayî, agahdarî li ser Mem û Zîn, Nûbar û hin þiîr û xazelên Ahmedê Xanî jî di vê kitêbê de hene.

Di hejmara 1-ê a kovara Ronakbîrî de ku di Adara 1995-an de çap bûye meqaleyeka Rudenkoyê bi Soranî hatiye weþandin ku navê wê "Edebî Kurdîy sedeyî hevdeyem" e. Li vê derê ne diyar e ku Rudenko ev meqale kengê nivîsiye û ew li ku derê çap bûye. Her wiha ne diyar e ku kê ew wergerandiye jî. Meqale behsa edebiyata Kurdî dike ku beþekî mezin ê wê li ser Ahmedê Xanî û bîr û baweriyên wî ne. Rudenkoyê di vê meqala xwe de jî rûmeteka bilind daye Ahmedê Xanî41.

Gellek mixabin ku di nava Kurdan de hetta îro lêkolîneke ciddî û berfireh li ser xebatkareke weka Rudenkoyê nehatiye kirin û Kurd wê qenc nasnakin. Ji bilî van, diyar dibe ku Ruden koyê hin lêkolînên hêja yên din jî li ser þiîrên Ahmedê Xanî yên nav tekstên A. Jabayî kirine.

Þevket Baysano§lu, sala 1960-an, di kitêba xwe ya bi navê Diyarbakûrlû Fikir ve Sanat Adamlarû de, cîh dide jiyan û xebata Abd¸laziz Halis çûkûntaþê þair ê Diyarbekirî, di vê navberê de behsa wê yekê dike ku vî þairî di sala 1906-an de Mem û Zîna Ahmedê Xanî bi awayekî wezin wergerandiye ser zimanê Tirkî. Baysano§lu dide diyarkirin ku ev werger nehatiye çapkirin û di kitêba xwe de cîh dide muqedîma Abd¸laziz Halil çûkûntaþ a ku wî ji bo wergera Tirkî ya Mem û Zînê nivîsiye, di pey re jî cîh dide hin beytên wergera Tirkî ya Mem û Zînê42

Musa Anter, sala1962-yan, di hejmara 2-yan a rojnameya Dicle-Firatê de bi îmza "Rahþan" nivîsek li ser Ahmedê Xanî nivîsîye ku navê wê "Þêx Ehmedê Xanê" ye43.

íUbaydullah Ayyubiyan, di sala 1962-an de kitêbek bi zimanê Farisî amade kir ku navê wê çirîkey Mem û Zîn: Kurdî-Farisî ye. Di vir de bi navê "Barírasî-i tahqîqî-i íçirîkeh-i Mam û Zin va shahkar-i Ahmad-i Khanî-i Mam û Zin" beþek heye ku Ayyubiyan Mem û Zîna folklorî û ya Ahmedê Xanî hemberî hev dike44.

Abd al Hamid Husayni[Abdulhamîd Huseynî], sala 1963-an meqaleyek bi navê "Ahmad-i Khanî va manzûmah-yî Mam o Zin," di nav Nashriyah-yî Danishkaadah-yî Adabiyat va íUlûmî Însanî-yî ew Tabrizê de weþand45. M. L. Chyet, rexneyeka tûj li vê meqaleyê digre û dibêje ku ferqekê naxe navbera versiyona edebî ya Ahmedê Xanî û yên devkî û piþt re îddîa dike ku yên devkî ji ber ya Ahmedê Xanî hatine girtin, lê di esasî de bi eksê wê ye46.

M. Emîn Bozarsalan, Mem û Zîn wergerand Tirkî û ev werger sala 1968-an li Îstenbûlê bi Kurmanciyeka bi herfên Latînî re hat çapkirin. Ji bo ku qanûnên Tirkiyê rê nedidan, M. Emîn Bozarslanî beþên kitêbê yên li ser Kurdîtiyê û bîr û baweriyên millî yên Ahmedê Xanî jê derêxistibûn û bi vî awayî dabû çapkirin. Ev nusxe li ber çapa Îstanbûlê ya 1919-an û li ber nusxeyeka destnivîs a bavê Bozarslanî hatiye amadekirin. Ev çap bi wê kêmasiya xwe li Îstenbolê cara duduyan di 1975ían de(li ser çapa sisiyan nivîsandiye ku çapa duduyan di 1973ían de bûye), cara sisiyan di 1990-an de hat çapkirin47.

Bozarslanî, piþtî van çapan jî xebata xwe ya li ser Mem û Zînê ranewestand. Dest pê kir bi awayekî menzûm ew wergerand ser Kurdiyeka xwerû, piþtre pêþgotineke lêkolînî ya dirêj a hêja bi navê "Roja ku di tarîtiyê de hilat: Ehmedê Xanî" li ser jiyana Ahmedê Xanî, bîr û baweriyên wî yên li ser Kurdîtiyê û gellek warên din û li ser Mem û Zînê bi xwe amade kir û bi vî awayî hem orîjînalê wê hem jî Kurdiya xwerû li rex hev, sala 1995-an li Upsalayê da çapkirin. Ev çapa nuh a keda Bozarslan ji bo ku xebatên heta wê rojê yên li ser Mem û Zînê bi taybetî tecruba xwe ya wergera Tirkî û xebata Hejar li ber çav girtiye fêde ji wan girtiye, gellek tekûztir bûye û xebata herî pêþkeftî û berfireh û cidîtir a heta îro ye. Lê gellekî balkêþ e, ku M. Emîn Bozarslan di vê lêkolînê de hema hema qet cîh nedaye bîr û baweriyên Ahmedê Xanî yên felsefî û tesewwufî. Lê em dizanin ku bîr û baweriyên di vî warî de yek ji aliyên herî girîngtirîn ên Ahmedê Xanî ye48.

Abdulreqîb Yûsuf, sala 1970-yan, li Kurdistana Îraqê bi navê Dîwana Kurmancî kitêbek da weþandin ku tê de li gel hin þiîrên þairên kevn, lêkolînek li ser rastî û tarîxa Mem û Zînê û þiîreka Ahmedê Xanî jî cih girtibûn. Ev þiîr bi çar zimanan hatiye nivîsîn; Erebî, Farisî. Tirkî û Kurdî. Her rêzeka qitayeka wê bi zimanekî ye. Ev þiîr piþtr re di hin ciyên din de jî derketine. Di beþa þiîrên Ahmedê Xanî yê vê xebatê de me ev þiîr dane ber yên piþt re çapbûyî û weþandiye. Dîwana Kurmancî ya Abdulreqîb Yûsuf sala 1988-an li Swêdê, li Uppsalayê bi navê Þaîrên Klasîk ên Kurd di nava weþanên Jîna Nû de hat weþandin49.

Cemal Nebez tercumeyeka kurtkirî ya Mem û Zînê bi zimanê Almanî ya bi navê Mam und Zin: genannt Romeo und Julia der Kurden: Ðbersetzung Vorwort und Kommentare, sala 1969-an li Almanyayê da çapkirin50.

Kemal Fuad di kitêba xwe ya bi navê Kurdische Handschriften de li gel destnivîsên Kurdî yên din behsa gellek nusxeyên destnivîs ên Mem û Zînê û yên Nûbara Biçûkan dike ku di kutubxanên Almanyayê de hene. Mesela ew (di r. 86-an de)behsa destnivîseke Nûbarê dike ku yek ji wan sê nusxeyan e ku di Kutubxana Marburgê ya Dewletê de ne, di sala 1121-ê Hîcrî de(1709-1710-ê Mîladî de an go du sê sal piþtî mirina Ahmedê Xanî li Hîzanê hatiye nivîsîn51.

Sala 1978-an, di Govarî korrî zanyarîy Kurd de lêkolîneka Qanatê Kurdo ya bi navê "Derheqa þovêd Mem û Zîna Zargotî û þova Mem û Zîna Ahmedê Xanî," hat weþandin52

Prof. Dr. Îzzedîn Mustafa Resûl di dema amadekirina nama xwe ya doktorayê de li Enstîtuya Lêkolînên Rojhilatî ya Akade miya Zanistî ya Moskovayê xebateke hêja li ser bîr û baweriyên Ahmedê Xanî kiriye, ev xebat paþê bi navê Ehmedê Xanî, Þaîren we Mufekkîren, Feylesûfen we Mutesewwîfen di sala 1979-an de li Bexdayê ji alî çapxaneya El Hawadîs hatiye weþandin. Tiþtên ku li ser vê eserê hatine nivîsîn, destnîþan dikin ku ev jî yek ji wan lêkolînên hêja ye ku li ser Ahmedê Xanî hatine kirin. Ciyê mixabiniyê ye ku ev berhem heta niha nehatiye wergerandin ser zimanê Kurdî û bi taybetî xwendevanên Kurdistana Tirkiyê jê bêpar mane. Meqaleyeka Prof. Dr. Îzeddîn Mustafa Resûl ya bi navê "Mem û Zînî Pîremêrd û Mem û Zînekanî tir", di hejmara 3-4-an a Ronakbîrî de hat weþandin. Di wê derê de ew li ser Mem û Zîna piyes a Pîremêrd radiweste û dinivîse ku her çendîn Pîremêrd îlham ji Mem û Zîna Xanî û yên folklorî wergirtibin jî ev ne wergêran an teqlîda yekê ji wan e, lê berhemeka serbixwe ya Pîremêrd e ku li gorî nasyonalîzma sedsala bîstan a Kurdan hatiye tefsîrkirin û hûnandin.

Di 1971-ê de, Hafiz Mustefa Qazî, di Rojî Kurdîstan\Þemsî Kurdîstan de bi navê "Ahmedê Xanî" meqaleyek nivîsiye53.

Di hejmara 5-6-an a kovara Rojî Kurdîstan/Þemsî Kurdîstan de di 1971-ê de bi navê "çapekanî Mem û Zînî Xanî" meqaleyek hat çapkirin ku tê de li ser hin çapên Mem û Zînê tên rawestandin, di nav re rexne li çapa 1968-an a Gîwî Mukriyanî tê girtin54.

Mehemmed Enwer Elî ku ji Kurdên Kurdistana Sûriyê ye, sala 1972ían bi navê Ahmed el Xanî Felsefetuíl-Tesewwuf bî Dîwanîhî "Mem û íZîn" li Beyrûdê nama we ya lîsansê ya ji bo beþê edeba rojhilatî ya Unîversîta Qedîs Yûsif li Lubnanê li ser felsefe û tesewwufa Ahmedê Xanî daye. Ev xebat 201 rûpel in, bi Erebî ye û mixabin ku hetta niha nehatiye çapkirin jî55.

Asker Þamîlov, Mem û Zîn wergerand ser zimanê Azerî û ev werger, di 1976-an de li Azerbaycanê hat weþandin56. Kasim Kasimzade jî jê re pêþgotinek nivîsiye û tê de gotiye ku Mem û Zîn ansîklopediya jiyana Kurdan e. Ew pirtir li ser aliyên humanist ên Mem û Zînê radiweste û li ser vê, tefsîrên xwe dike. Ew beþên dînî yên ku di beþên pêþîn ên Mem û Zînê de hatine, ji bal wergêr ve nehatine wergerandin û bi îddîa ku pêwistî bi wan nîne di wergera Azerî de nehatine weþandin57. Ji bilî vê di kovara Azerbaycan(10/1971)de ku li Bakuyê weþiyaye, lêkolî neke Asker Þamîlov a bi navê "Ahmedê Xanî û Destana wî ya Mem û Zînê" derket. Asker Þamîlov di vê lêkolîna xwe de îdîayeka nuh tîne ser ciyê jidayikbûna Ahmedê Xanî û dinivîse ku Ahmedê Xanî li bajarê Hanlik hatiye dinê ku ev bajar li rex çemê Hakkarî yê nav Azerbaycanê ye58.

Dr. Nûreddîn Zaza, gava berhevoka Memê Alan a ji bal Roger Lescotî ve di 1942-yan de hatiye weþandin xwerû dike û ji nuh ve dide ber weþanê pêþgotinekê jî jê re dinivîse ku di wê pêþgotinê de ji hin aliyan ve Mem û Zîna AhmedêXanî û Memê Alan a folklorî hatine raberîhevkirin. Memê Alan a bi pêþgotina Dr. Nûreddîn Zaza bi nasnavê çîroknivîs cara pêþîn di nava weþanên Bahozê de hat weþandin. Cara duduyan, ev kitêb di 1978-an de li Tirkiyê ji bal weþanên Özg¸rl¸k Yolu(Riya Azadî) ve tevî wergera wê ya Tirkî hat weþandin. Cara sisiyan bi navê Weþanên Riya Azadî di 1990-an de li Almanyayê bêyî wergera wê ya Tirkî hat weþandin59.

Sadiq Bahaeddîn Amedî di kitêba xwe de ya bi navê Hozanvanêt Kurd ku sala 1980-yî li Bexdayê ji alî çapxaneyî Korrî Zanyarîy Îraq(Akademiya Zanistî ya Îraqê) hatiye çapkirin cihek ji bo jiyan, berhem û bîr û baweriyên Ahmedê Xanî jî veqetandiye û yek du þiîrên wî jî çap kirine60. Agahdariyên ku Sadiq Bahaeddînî li ser jiyana Ahmedê Xanî dane, ew agahdariyên Alaeddîn Seccadî ne ku Amedî carina rasterast ji wî bi xwe û carina jî di riya Hesenê Qizilcî re(ku ev pêþgotina xebata Hejar Mukriyanî ye) ji wî girtine. Sadiq Bahaeddîn Amedî, her wiha cih daye çîrokeka gelêrî ku di heqê têkliyên Ahmedê Xanî de ye bi mîrê Cizîra Botan re. Amedî cîh dide nameyeka Kurdekî ji Hekariyan ku di wextê xwe de þandiye radyoya Kurdî li Bexdayê û gotiye ku Xanî ji Xana Sêmalan e û ev gund di nava hidûdê Hekariyan de ye.

Sadiq Bahaeddîn Amedî, di vê derê de dinivîse ku E. B. Soane, di kitêba xwe ya bi navê Grammar of Kurmanji or Kurdish Language, (London, 1913) de dinivîse ku"Ahmedê Xanî yê Hekarîyê ku kiryarêt wî yêt zor(gellek) çi ji Kurdperweriyê yan ji layêt dî ve ji hemiya binavûdengtir e li Kurdstanê û ji derve. Xanî xwendingehek vekir li Bayezîdê digel mizgeftekê"61. Ji meqaleyeka Prof. Qanatê Kurdo ya bi navê "Nûbara Ahmedê Xanî" ku di sala 1980-yî de hatiye nivîsîn û hîn nehatiye weþandin, tê fahmkirin ku di salên 1970-yî de Sadiq Bahaeddîn Amedî, Nûbara Ahmedê Xanî li Îraqê daye çapkirin62.

Albayê teqaudbûyî yê hêzên jenderman Nazmi Sevgen, di Akademiya Herbê de(Akademiya Eskerî ya Tirkiyê) konferansek bi navê "Do§uída K¸rt Meselesi"(Li Rojhilatê Pirsa Kurdî) da, piþt re di sala 1970-yî de ev konferans di nava weþanên Akademiya Harbê de hat çapkirin. Nazmi Sevgen di vê nivîsara xwe de behsa Mem û Zîna Ahmedê Xanî û behsa gorra Mem û Zînê jî dike. Di mesela gorrê de wiha dinivîse Nazmi Sevgen: "Gorra Mem û Zînê li Cizîrê, li gorristana Camiya Emîr Abdullah e. Ev ji alî dostê min Abdullah Cîzre hatiye tesbîtkirin. Her du bi hev re di bin kêla gorrekê de ne"63.

Prof. Qanatê Kurdo, di kitêba xwe de ya bi navê Tarîxa Edebiyata Kurdî, li hin cihan; bi taybetî jî di wî beþê lêkolîna xwe de ya bi navê "Tarîxa Lêgerîna Edebiyata Kurdî li nav Kurdan da û Rûsistanê da" û di wê beþa taybetî de ku li ser Ahmedê Xanî jiyan, berhem bîr û baweriyên wî ne, behsa xebatên Aleksandre Jaba û yên M. B. Rudenkoyê jî dike ku li ser Ahmedê Xanî û berhemên wî kirine û bi vî awayî behsa wî û eserên wî jî dike64.Qanatê Kurdo dibêje ku wî han daye ku Rudenko vê xebatê amade bike. Loma jî ew her wiha bûye redaktorê kitêba Rudenkoyê ya li ser Mem û Zînê û hem jî pêþgotinek jê re nivîsiye. Tiþtekî balkêþ ew e ku tevî ku M. B. Rudenkoyê Mem û Zîn hemû wergerandiye Rûsî û di Mem û Zînê de Ahmedê Xanî bi xwe gotiye ku ew kengî hatiye dinyayê jî, Prof. Qanatê Kurdo di Tarîxa Edebiyata Kurdî de, nivîsiye ku Rudenkoyê di pêþgotina kitêba xwe de nivîsiye ku "Ne eyan e kîjan salê A. Xanî ji dayika xwe bûye..."65 Piþt re ji þîrovekirinên Prof. Qanatê Kurdo diyar dibin ku wî bi xwe jî Mem û Zîna Ahmedê Xanî bi dûr û dirêjayî lênekolaye û ew Mem û Zîna Ahmedê Xanî û Memê Alan a folklorî têkilhev dike, navên qehremanên Mem û Zînê þaþ dinivîse(Ji dêlva Arif re Erfan) û hin navên qehremanên destana folklorî jî wekî yên qehremanên berhema Xanî destnîþan dike ku bi rastî ev qehreman tenê di destana folklorî de hene(wekî Qeretajdîn)66.

Di kovara Ronahî de ya ku sala 1961-ê li Iraqê derket bi navê "Ahmedê Xanî û berhemên wî" meqaleyeka Qanatê Kurdo derket. Her ev meqale di hejmara 13. 5. 1962-yan a rojnama Riya Teze de jî hat weþandin. Wî her wiha sala 1969-an di du hejmarên kovara çiya de ku li Almanyayê dihat weþandin bi navê "Fikrên Qewmî di eserên Ahmedê Xanî de" lêkolîneka xwe da weþandin. Qanatê Kurdo di sala 1978-an de jî di hejmara 6-an a Govarî Korrî Zanyarîy Kurdî de meqaleyeka xwe ya bi navê "Derheqa Þovêd íMem û Zînía Zargotî û þova íMem û Zînía Ahmedê Xanî" da çapkirin ku tê de Mem û Zîna Ahmedê Xanî û varyantên devkî yên gelêrî dide berhev67. Esas li gora ku ew bahs dike, ev meqale ji wê pêþgotina bi navê "Peywendiya Folklor û Lîteratura Kurdî" hatiye wergirtin ku wî ji bo kitêbekê amade kiribû û wê di demên pêþ de bihata weþandin. Naveroka vê kitêbê ew bû ku gellek varyantên devkî û ya edebî ya Mem û Zînê dida berhev. Lê ev kitêb heta îro jî nehatiye weþandin. Bi munasebeta ku Sadiq Bahaeddîn Amedî, Nûbara Ahmedê Xanî li Îraqê da weþandin Prof. Qanatê Kurdo di sala 1980-yî de meqaleyek bi navê "Nûbara Ahmedê Xanî" nivîsî û þand ji Berbangê re ku bê çapkirin. Lê ev meqale tiþtê ku ez dizanim heta niha nehatiye çapkirin û di arþîva Mahmûd Lewendî de peyda dibe68.

Di ansîklopediya Tirkî de ya bi navê Yurt Ansiklopedisi, di beþê Hakkari de kurteparagrafek li ser Ahmedê Xanî jî heye69.

Ferhad Þakelî lêkolîneka hêja ya zanistî li ser jiyan û bîr û baweriyên Ahmedê Xanî yên kurdayetîyê û ciyê wî di nasyonalîzma Kurdan de bi Îngilîzî amade kiriye û di 1983-yan de ev bi navê Kurdish Nationalism in Mem u Zin of Ehmedi Xani pêþkêþî Beþê Zimanên Îranî yê Unîversîteya Uppsalayê ya Swêdê kiriye. Ev xebat piþt re ji alî Birgitta Nelander hatiye wergerandin ser zimanê Swêdî û ji alî Mekteba Bilind ji bo H•ndekariya Mamostan li Stockholmê(H–gskolan F–r L”rarutbildning i Stockholm) di 1985ían de hatiye weþandin70.

Feryad Fazil Umer, di 1986-an de kitêbek bi navê Edebî Kurdî li Almanyayê weþand ku tê de beþek jî li ser Ahmedê Xanî ye. Ew Ahmedê Xanî wek nimûneyeka þairên Kurmanc di berhema xwe de dide û bi kurtî li ser jiyan û berhemên wî radiweste71. Ev beþ kurtebahsek e ku ji hin berhemên berê hatiye komkirin.

Perwîz Cîhanî jî xebatek hêja li ser Mem û Zînê kiriye, gellek nusxeyên çapkirî û yên destnivîs dane ber hev û bi jêrenotên þerhê carna jî bi þerheka fireh a beytan li binê rûpelan danîye, pêþgotinek li ser jiyana Ahmedê Xanî û li ser Mem û Zînê jî amade kiriye, piþt re jî, metnê Kurdî yê orîjînalê xebata Rudenkoyê jî daniye piþt vê xebatê û bi vî awayî daye çapkirin. Ev berhem sala 1988-an li Urmiyê ji alî Navenda Weþanên Ferheng û Edeba Kurdî (Intîþaratîíl Selaheddîn Eyyûbî) ve hatiye weþandin. Divê em destnîþan bikin ku ne di beþê teksta Rudenkoyê de, lê di wî beþî de ku Perwîz Cîhanî, ji hin çap û destnivîsan daye ber hev û amade kiriye, beytek heye ku di tu çapên berî wê de nînin. Piþt re di beþê teybetî de yê li ser Mem û Zînê em ê vê beytê pêþkêþ bikin û li ser rawestin72. Perwîz Cîhanî her wiha di nava weþanên her wê weþanxanê de di sala 1367-an de bi pêþgotineka xwe ya li ser nasandina Ahmedê Xanî yeka li ser Nûbarê daye weþandin, ku jêrenotên þîrovekirinê jî jê re dane bin rûpelan. Mixabin ku wî navê kitêbê guheriye û kiriye Ferhenga Nûbar73.

Amir[Emîr] Hassanpour- Aghdam, sala 1989-an li Unversita Illinoisê nama xwe ya doktorayê ya bi navê The Language Factor in National Development: The Standardization of the Kurdish Language 1918-1985 da. Di vê doktorenamê de beþê çaran li ser dialektên edebi yên Kurdi ye ku ji sedsala 15-an destpê dike hetta Þerê Cîhanê tê. Di vê beþê de rola Ahmedê Xanî jî bi awayekî qenc hatiye destnîþankirin74. Dr. Emîr Hesenpûr, lêkolîneka din a rexnegirî li ser dewra Ahmedê Xanî, kurdperweriya wî, daxwaza wî ya hukumraniya siyasî a Kurdan kiriye ku ev, bi navê "Gelî Kurd û destelatî sîyasî le Mem û Zînî Xanî da" di hejamara 12-an a Gzîngê de hatiye weþandin. Diyar e ku meqale di wê hejmarê de xelas nebûye wê dewam bike75.

Namûk Açûkg–z ê Tirk ê ku bi xwe sentezîstekî Tirk-Îslamî ye, sala 1990-î bi navê "Ahmed-i Haniínin Mem u Zin adlû Mesnevisi ve Klasik Edebiyattaki Yeri"(Mesnewiya Mem û Zîn a Ahmedê Xanî û ciyê wê di Edebiyata Klasîk de) meqaleyek di kovara T¸rk D¸nyasû Araþtûrmalarû de daye weþandin. Açûkg–z wekî nîjadperestekî Tirk di vir de fikra Ahmedê Xanî ya Kurdeweriyê bi tevayî veþartiye û ew wekî þairekî Îslamî yê þerqî daye nasîn. Ew ji wê teza tarîxî ye ku dibêje Kurd jî bi eslê xwe Tirk in hareket dike û Ahmedê Xanî wekî þairekî Tirk qebûl dike pirtir jî ji alî edebî û hunermendî ji alî forma mesnewiyan li ser Mem û Zînê radiweste76.

Mehemed Emînê Osman, li Kurdistana Iraqê, Mem û Zîn bi þîrovekirin û vekolînekê û bi daneberheva çend nusxeyên çapkirî û destnivîs amadekiriye û ev berhem li Bexdayê di çapxaneya Cahíiz de hatiye çapkirin. Li ser kitêbê ne diyar e ku kitêb kengî hatiye çapkirin, lê Mehemed Emînê Osmanî bi xwe tarîxa18-ê meha 1-ê ya 1990-an li bin pêþgotina xwe daniye û berî çapê muwafeqa Wezareta Seqafê û îlamê di 14-ê meha 2-an a 1990-ê de jê re derketiye. Mehemed Emîn du lêkolîn xistine pêþiya vê çapa Mem û Zînê. Di ya pêþiyê de ew Mem û Zîna Ahmedê Xanî û Memê Alan a folklorî dide ber hevdu, wekhevî û cudayiyên wan destnîþan dike, piþtre jî navê wan çavkanî û berheman dide ku heta niha varyantên Memê Alanî çapkirne, an li ser wan lêkolîn kirine. Di lêkolîna duduyan de, Mehemed Emînê Osman li ser jiyana Ahmedê Xanî, li ser naveroka Mem û Zînê radiweste, behsa wê yekê dike ku wî ev xebat çawa amade kiriye. Her wiha wan çapên berê yên Mem û Zînê jî destnîþan dike. Xebateka hêja ye. Tiþtekî din ê balkêþ di xebata wî de ew e ku di Mem û Zîna wî de du beyt hene ku ev di tu çapên din de yên heta niha ketine ber dest nînin. Em ê di behsa taybetî de ya li ser Mem û Zînê van her du beytan pêþkêþ bikin û firehtir li ser rawestin.

Sidîq Borekeyî (Safîzade), di wê kitêba xwe de ya bi navê Mêjûyî Wêjeyî Kurdî ku ji du cildan pêk hatiye, cîh daye Ahmedê Xanî jî. Lê bi xemgînî divê em li vir diyar bikin bi awakî ciddî hê em li ser beþên din ranewestiyane, loma jî em nizanin çawa ye, lê beþê li ser Ahmedê Xanî ji zanistî, rastî û ilmiyetê dûr e. Wî agahdariyên xwe yên li ser Ahmedê Xanî pirtir ji Alaeddîn Secadî wergirtine, lê gelek caran bêyî ku navê wî bide. Di ser re jî hin agahdariyên çewt atfî Alaeddîn Secaddî û M. Emîn Bozarslanî kirine ku wan welê nenivîsiye. Tiþtên ku wan rast nivîsîne jî bêyî ku navê wan bide wekî zanîna xwe pêþkêþ kirine77.

Sidîq Borekeyî(Safîzade), her wiha dinivîse ku di Daîreíl- Mearif el Îslamiyye de ya ku teílîfa Muhemmed Ferîdûcdî(?) (Qahîre 1918) ye behsa jiyana Ahmedê Xanî têkirin lê tarîxa jidayikbûna wî þaþ hatiye dayîn. Ew her wiha dinivîse ku di kitêba çend Þairek di Herêma Behdînan de ku ji alî Dr. Nafií Akreyî hatiye amadekirin, behsa Ahmedê Xanî heye.78

Baba Merdûx Rûhanî, di kitêba xwe de ku bi farisî nivîsiye û navê wê Tarîxê Meþahîrê Kord(Tarîxa Navdarên Kurd) e di cildê ewwel de behsa jiyan, berhem û baweriyên Ahmedê Xanî dike. Ev agadarî jî diyar e ku ji Alaeddîn Seccadî hatine79.

Zeynelabidîn Zinar, cara pêþîn Nûbara Ahmedê Xanî wergerand ser tîpên Latînî û bi pêþgotinekê li ser kurtejiyana Ahmedê Xanî û li ser çapên Nûbarê sala 1986-an di nava weþanên Roja Nû de li Stockholmê da weþandin. Li vir, ew, her wiha behsa wê yekê dike ku Nûbar sala 1903-yan li Stenbolê çap bûye û nusxeyeka din jî ku bi destê Mele Mihemedê Wanî hatiye nivîsîn li her eynî salê li Berlînê çap bûye. Zeynelabîdîn Zinar destnîþan dike ku wî ev herdu nusxeyên çapkirî dane ber hev û çapa Latînî ji ber wan amade kiriye80.

Zeynelabidîn Zînar, Eqîdeya Îmanê (ku menzûm e) û Eqîdeya Îslamê (ku nesir e) ya Ahmedê Xanî bi tîpên Latînî cara pêþîn di Kovara Nûbiharê de di hejmara 13-an a çiriya Pêþîn a 1993-an de weþand. Ev her du berhem jî di 1887-an de bi destxeta Mele Mihemedê Wanî hatibûn nivîsîn û A. von Le Coqî ew di sala 1903-an de bi navê Kurdische Texte de li Berlînê dabû çapkirin. Eqîdeya Îslamê careka din ji bal Zinarî ve di îlona 1995-an de di hejmara 3-yan a çira-yê de bi tîpên Latînî hatiye weþandin ku wî pêþnivîsek jî jê re nivîsiye.81 Her di vê nivîsa xwe de Zeynelabidîn Zinar, behsa çapa Îstenbolê ya Eqîda Îmanê dike, lê behsa tarîxa vê çapê nake. Her wiha, behsa wê yekê dike ku Mele Ehmedê Qoxî þerheke Kurmancî ji vê berhemê re nivîsiye û bi navê Rêberê Sanî, Þerha Eqîdeya Ehmedê Xanî di 1984-an de daye çapkirin. Ev çap li Tirkiyê bûye. Hem berhem, hem jî þerha wê bi herfên Erebî ne. Zeynelabidîn Zinar ev berhem tevî þerha wê kiriye Latînî û bi vî awayî di sala 1990-an de li Almanyayê ji alî weþanxaneya Dengê Yekîtiyê hatiye weþandin82. Min ev kitêb dîtiye. Li ser bi Erebî wiha dibêje: Kîtabu Rehberê Sanî, telîf: Ehmed Hilmî Qoxî el Diyarbekirî, îla Þîírî íEqîde. Bi Kurmancî jî li ser qapaxê wiha hatiye nivîsîn: Þerha íEqîda Þêx Ehmed bin Îlyas el Xanî. Þerha ku ji Eqîda îmanê re hatiye kirin þerheke fireh e û dînî, felsefî û tesewufî ye83.

Zeynelabidîn Zinar, Eqîdeya Îmanê ya Ahmedê Xanî careka din di kitêba xwe ya bi navê Xwendina Medresê de daye weþan din84.

Zeynelabîdîn Zinar, kitêba xwe ya bi navê Nimûne ji Gencîneya çanda Qedexekirî di sala 1991-ê de li Stockholmê weþand ku li ser hin þair û nivîskarên Kurd e. Bi taybetî giraniya xwe daye ser jiyan û þiîrên þaîrên Kurmanc, zêdetir jî yên dema berî sedsala me. Di vê berhemê de beþê li ser Ahmedê Xanî jî he ye, ku kurtebahsek e li ser jiyana wî û heþt þiîrên wî pê re ne ku ya bi çar zimanan ne tê de hemî cara pêþîn ji destnivîsariyê xelas dibin û tên çapkirin. Zeynelabidîn Zinar, li cihê ku pêwîst dîtiye, jêrenotên þerhkirinê jî ji wan re nivîsîne.

Ferhad Þakelî, sala 1991-ê, di kovara Mamostay Kurd de cih da çar þiîrên Ahmedê Xanî. Ferhad Þakelî di wê pêþnivîsarê de ku wî ji bo wan þiîran amade kiriye, dinivîse ku ew ji nav wan tekstan hatine berhevkirin ku di wextê xwe de ji bal Aleksandre Jabayî ve hatine berhevkirin û niha li Lenîngradê di Kutubxana Lenîngradê(Petersbourga niha) ya dewletê de ne, li ser navê M. Y. Saltikova-Þerdirîn hatine parastin. Ew dibêje di nava wan destnivîsan de bi tevayî 25 þiîrên Ahmedê Xanî hene û kopyeyên hemûyan li ber destê wî ne85. Lê heta niha Ferhad Þakelî ew neweþandine. Ev çar þiîrên ku di Mamostay Kurd de hatin weþandin piþt re ji alî Þefîk Kaya ve hatin wergerandin ser tîpên latînî û di hejmara 4(162)-yan a Armancê de hatin weþandin86Me di beþê þiîrên Ahmedê Xanî de di vê xebatê de cih daye van her çar þiîran. Her di vê hejmara Mamostay Kurd de lêkolîneka Tewfîq Wehbî hatiye çapkirin ku ji kovara Dengî Gîtî Taze, hejmar 2 a sala 1943-an hatiye wergirtin ku li Bexdayê derdiket. Navê meqalê "Yek dû Wêne le Þiîr û Felsefeyî Berzî Ehmedî Xanî" ye87.

Di hejmara duduyan a kovara Gzîngê de hevpeyivînek li gel Dr Ebbas Welî hatiye kirin ku tê de fikrên Ahmedê Xanî yên li ser Kurdeweriyê jî tên munaqeþekirin. Di vir de Dr. Abbas Welî wê fikrê diparêze ku goya meriv nikare Ahmedê Xanî wekî neteweperwerekî Kurd, lê wek nîþtimanperwerekî hesab bike88.

Mahmûd Lewendî, sala 1992íyan di kovara Dîdar de bi navê "Ehmedê Xanî" meqaleyek li ser jiyan û berhemên Ahmedê Xanî nivîsiye89.

Meqaleyeka N. Hêcibî a bi navê "Di mem û Zîna Ehmedê Xanî de Astronomî", di hejmara 8-an a1993-yan a kovara Nûde mê de hatiye weþandin90.

Di hejmara 2-3 ya kovara Aso de ku sala 1993-yan ji bal hin ronakbîrên Kurdistana Sûriyê hatiye derxistin, Hejarê Darî, gotarek bi navê "Niþtimanperweriya Xanî" li ser jiyan û berhemên Xanî nivîsiye91. Her di eynî hejmara vê kovarê de, þiîreka Ahmedê Xanî jî bi sernavê "çardehê Nîsan" hatiye weþandin92. Ev þiîr piþt re di hin cihên din de jî hatiye belavkirin. Me bi ravekirin ew di beþê þiîrên Xanî de di vê xebatê de weþandiye.

Li ser 18 varyantên Mem û Zîna folklorî yan jî bi awayekî din Memê Alan, sala 1991íê, li Berkeleyê, li Unîversîta Kalîforniyayê nameyeka doktoraya felsefê ya Michael L. Chyet amade bû bi navê "And a thornbush sprang up between them": Studies on "Mem û Zîn", a Kurdish romance. Name piþt re ji alî UMI Dissertation Service ve her di eynî salê de dektîlokirî wekî du cildan hatiye amadekirin, yanî xebat wekî kitêb hîn nehatiye çapkirin. Ev doktorename, xebata herî zanistî, ciddî, berfireh û piralî ye ku tê de hîjde varyantên vê destanê li berhev hatine danîn, ji gellek aliyan de lêkolîn û tehlîl li ser wan hatine kirin. Di vê navberê de têkiliya wan bi Mem û Zîna Ahmedê Xanî re hatiye pêþkêþkirin û rola wê di nava wan de li gorî zanîn û qenaeta lêkoler hatiye diyarkirin93.

Heyder Umer, li Sûriyê sala 1991-ê li ser jiyan, bîr û bawerî û berhemên Ahmedê Xanî bi Erebî kitêbek daye çapkirin ku navê wê Ahmedê Xanî Fîíl-Melhemeíl-Þîírîye Mem û Zîn e94.

Vazgal Bazîdî, di kovara Roja Nû de ya ku li Stockholmê tê weþandin du hejmaran li ser hev, tê de hin þiîrên Ahmedê Xanî dane weþandin ku ji destnivîsarên Mele Îbrahîmê Zivingî hatine wergirtin. Vazgal Bazîdî, di pêþenivîsa xwe de, diyar dike ku Mele Îbrahîmê Zivingî birayê Mela Ehmedê Zivingi ye yê ku dîwana Melayê Cizîrî bi Erebî þerh kiriye. (Ev eser vê paþiyê wekî du cildan li Þamê hat çapkirin.) Vazgal Bazîdî, destnivîs li Sûriyê ji cem hin kesan peyde kirine, anîne, dane M. Emîn Bozarslanî, wî jî gellek jêrenotên þerhkrinê ji wan re nivîsîne û ev, bi wan jêrenotan di du hejmarên kovarê de hatine weþandin. Tev de neh þiîr in, hin ji wan berê hatine çapkirin, lê hin jî cara pêþîn ji destnivîsariyê xelas dibin û di rûpelên vê kovarê de çap dibin95. Her wiha di hejmareka din a vê kovarê de 6 þiîrên Ahmedê Xanî derketin ku ev ji alî Zera Ûsiv ve ji Vazgal Bazîdî re hatine þandin da di kovarê de bi tîpên latînî bên weþandin. Esas wekî ku Zera Ûsiv destnîþan dike, ew, cara pêþîn ji alî Dr. M. B Rudenkoyê ji nav tekstên destnivîs ên A. Jabayî hatine derxistin. Wê, sala 1961-ê di kovara Narodî Asîî î Afrîkî nr; 3-yan de bi herfên Erebî dane çapkirin96. Li gorî ku Z. Ûsiv dinivîse ev 7 þiîr bûne, lê di Roja Nû de þeþ ji wan derketine. Heta ji wan þeþan jî hin ne ew in ku Rudenkoyê dane çapkirin. çimkî gava ev þiîr ketine destê Vazgal Bazîdî, wî jî verêkirine ji M. Emîn Bozarslanî re ku þerha wan bike. Wî ev þerh kirine, lê ji ber ku hin ji wan berê di eserên Bozarslanî û hin derên din de derketine, wî pêwîst nediye ku tekstên waryanta bi amadekariya Rudenkoyê bên çapkirinê û têkevin ber destê xwendevan, ji dêlva wan ji Bazîdî re nivîsîye ku ew dikarin yên di eserên din de careka din çap bikin. Wî jî bi ya Bozarslanî kiriye û mixabin ku ji wan þirên ku Zera Ûsiv þandine, hin çap nebûne. Ev þiîrên ku bi lêkolîna Rudenkoyê di wê kovara Rûsî de hatibûn çapkirin di 1995-an de di hejmara 9-an a kovara Gzîngê de derketin97. Min ew û yên Bozarslanî dan berhev min dîtin ku ferq di navbera wan de hene û heta yek ji wan li ba Bozarslan qitayeke wê kêm e, li ba Rudenkoyê temamtir e. Baþtir ji min re diyar bû ku bi vê tewra nezanistî, çawa em xebatên însanên alim texrîb dikin û carna jî, ji karê pirtir em zerarê digihînin tarîx û kultura xwe. Di beþa þiîrên Ahmedê Xanî ya di vê xebatê de, me ew dane ber hev, kêmasî temam kirine, ferqiyeta navbera wan diyar kirine û piþt re dane weþandin.

Ew hejmara kovara Gzîngê ya ku li jorê hat binavkirin dikare hejmareke taybetî ya li ser Ahmedê Xanî bê hesabê ku gellek maqale tê de hene ku lêkolînên di heqê Ahmedê Xanî, berhemên wî û bîr û baweriyên wi de ne. Dr. Emîr Hesenpûr ku li Kanadayê, li Montrealê li Zanistgeya Konkordiyayê kar dike, maqaleyeka rexneyî li ser kitêba Ferhad Þakelî nivîsîye ku navê wê kitêbê Kurdish Nationalism in Mam û Zin of Ahmad-i Khani ye. Me ev kitêb berê binav kiribû. Di vê meqalê de Dr. Emîr Hesenpûr bi awayekî zanistî hin agadarî û bîr û baweriyên Ferhad Þakelî yên li ser dîroka gel û ya edebiyata Kurdî, yên li ser lêkolînên Ahmedê Xanî û bîr û baweriyên wî rexne dike98. Kovarê her wiha cih daye Soraniya meqala Joyce Blau a ku wê di konferansa Stockholmê de pêþkêþi beþdaran kiribû. Meqale li ser jiyan û berhemên Ahmedê Xanî ye ku di vê xebatê de em li gelek ciyan tên ser vê meqalê. Yê ku ji Îngilîzî kiriye Soranî Hêriþ e99. Meqaleyeka Kemal Mîrawdelî jî di vê kovarê de çapbûye ku navê wê "Axawtinêk li gel íXanîí da " ye100 Meqaleyeka din a ku derketiye "Dêmenî Jin le íMem û Zîníî íXanîí da" ye û ji bal Teyfur ve hatiye amadekirin101. Her wiha, Þakirê Xudoyê Miho102, Kerîmî Husamî 103, Rehmanî Sofî104 û Hêdî105 jî kurtenivîsarek di vê hejmara Gzingê de weþandine. Kovarê beþeka kurt ji lêkolîna Alaedîn Seccadî106 weþandiye ku li ser jiyana Ahmedê Xanî ye. Û her wiha wê meqala Rudenkoyê jî tê de cih girtiye ku me li jorê behs kir. Nivîsara Hêdî li ser danasandina broþurekê ye ku li ser jiyan, bîr û bawerî û berhemên Ahmedê Xanî ye û bi Farisî hatiye nivîsîn. Hêdî wiha dinivîse"Birêz kak Ezîzî Îbrahîmî, di broþureka 24 rûpelan de ku navê wê Mierifî Þexsiyetê Ehmedê Xanî -Þairê Mihenperestê Kord(Nasandinî Kesayetîy Ahmedî Xanî -Þairî Nîþtimanperwerî Kurd) e. Ew Xanî û berhemên wî bi Farisîzimanan dinasîne"107.

Di konferansa Ahmedê Xanî de ya ku di 27-ê gulana 1995-an ji alî Komeleya Nivîskarên Kurd, Federasyona Kurdan û ABFía Swêdiyan hat amadekirin, Martin van Bruinessen gotarek bi navê "Mem û Zîna Ehmedê Xanî û Rola wî ya di neteweperweriya Kurdî de" pêþkêþ kir ku ev gotar piþt re di hejmara çaran a çirayê de hat weþandin108. Sala 1985-an, kovara Svensk-Kurdisk Journal bi Bruinessen re roportajek kiribû ku di wir de jî hin tehlîlên wî li ser Ahmedê Xanî hatine diyarkirin109. Bruinessen her wiha di kitêba xwe de ya bi navê Agha, Sheikh and State - on the social and political organization of Kurdistan de cîh daye rola Ahmedê Xanî ya di civak û dîroka Kurdan de110.

Lêkolîneka Rohat Alakom, di heft hejmarên Özg¸r Politikayê yên navbera11-17ê Îlona 1995-an de bi zimanê Tirkî hat weþandin. Navê vê lêkolînê "K¸rt Ulsal Manifestosu 300 Yaþûnda" ye. Ev meqale bi zimanê Tirkî ye. Yek ji wan lêkolinên berbiçav û piralî yên li ser Ahmedê Xanî ye ku bi munasebeta 300 saliya Mem û Zînê li hundur û derveyî welêt hatin kirin. Ew di vê lêkolîna xwe de, li ser jiyan, xebat û berhemên Ahmedê Xanî bi kurtebirî dinivîse, wan xebatên ku heta niha li ser Ahmedê Xanî û eserên wî hatine kirin destnîþan dike, cardin bi kurtî têkiliyên navbera Mem û Zînê û varyanta gelêrî rê dide, bi vê munasebetê behsa xebatên li ser varyantên gelêrî jî dike. Ew li ser giringiya Mem û Zînê û tesîra wê di nava alim, zana û xelkê Kurd de radiweste, bibîr dixe ku di 300 saliya bibîranîna Mem û Zînê de barê ser piþta Kurdan e ku deynê xwe ji Ahmedê Xanî re îfa bikin û bi awayekî zanistî, fireh û navnetewî konferansan bicivînin, lêkolînên akademîk hazir bikin û gellek aliyên Ahmedê Xanî zelal bikin ku heta îro di tarîtiyê de mane111.

Dilbixwîn Dara, lêkolînek li ser jiyan, berhem, bîr û bawerî, zanîn û xebatên Ahmedê Xanî, ciyê wî di civak û tevgera Kurdî de amade kiriye. Bi giranî jî li ser Mem û Zînê rawestiyaye. Ev xebat, ji alî Înstîtuya Kurdî ji bo lêkolîn û zanînê di tebaxa 1995-an de bi navê Felsefeya Ehmedê Xanî weka pirtûkekê hatiye çapkirin112.

Li Tirkiyê, Faik Bulut, di hezîrana 1995-an de bi navê Ehmedê Xanêínin Kaleminden K¸rtlerin Bilinmeyen D¸nyasû kitêbek da weþandin ku tê de li ser dewra Ahmedê Xanî, þairî mutefekirî, fîlozofî û mutesewwufiya wî, jiyana wî, baweriyên wî yên civakî siyasî, baweriyên wî yê li ser jinan û evînê radiweste113.

Di kitêba Ismet Alpaslan de ya bi navê Her Y–n¸yle A§rû(Bi hemû aliyên xwe ve Agirî) ku di 1995-an de li Tirkiyê hatiye weþandin beþekî kurt li ser jiyan û berhemên Ahmedê Xanî hatiye nivîsîn. Di vir de Ismet Alpaslan Ahmedê Xanî ji malbata Arwasiyan nîþan dide114.(Li ser vê yekê agahdariyên zêdetir di beþê "Jiyana Ahmedê Xanî" de hene.)

Eskerê Boyik, di hejmara bi tarîxa 17-23-yê Eylula 1995-an ya rojnameya hefteyî ya Azadî de ku li Istenbolê tê weþandin û ya dewama wê de maqaleyek bi navê "Rohilatzanayê Urisetê û Ahmedê Xanî" nivîsiye. Ew, tê de behsa xebatên A. Jaba, Qanatê Kurdo, I. Orbeli û M. B. Rudenkoyê dike ku li ser Ahmedê Xanî û berhemên wî hatine kirin. Piþt re cîh dide lêkolîneka M. B. Rudenkoyê ku "çend salan berê" ji bo rojnama Riya Teze nivîsîbû û bi munasebeta 300 saliya ronahîdîtina Mem û Zîna Ahmedê Xanî careke din ev lêkolîn di Riya Teze de hatibû çapkirinê. Eskerê Boyik ev lêkolîn ji tîpên Kirîlî wergerandiye ser tîpên latînî û di rojnamê de hatiye weþandin. Navê meqalê "çend gilî derheqa Ahmedê Xanî da" ye115. Eskerê Boyik, di meqala xwe de, gava behsa Orbelî dike, cîh dide wê tesbîta wî ya meþhûr a li ser Ahmedê Xanî ku di wê pêþgotina wê kitêba xwe de ya bi navê Heykelên Zemane Þaîrê Gurcan Rustaveli dinivîse: "Wextê em dibêjin þaîr di nivîsara xwe da nêzîkî millet e, bi millet û xelqê ra girêdayî ye, hingê em bêhemdî xwe, lazim e navê sê þairên mezin ên rohilatê wek hev bikin û beramber bikin. Ew her sê þair ev in: Yek Fîrdewsiyê Îranî ye; yek Rustavelliyê Gurc e; yek jî Ahmedê Xanî yê Kurd e."116

Felat Dilgeþ, meqaleyek lêkolînî amade kiriye û ew bi navê "Ehmedê Xanî û Ramana Dewletî" di hejmara 15-an a Nûdemê de hatiye weþandin . Ew, di vê lêkolînê de bîr û baweriyên Xanî û yên Platonî (bi taybetî di warê hukumdariyê de) dide berhev117.

Rojnama Armancê hejmara xwe ya 4(162)-an a çiriya Pêþîn(oktober) a 1995-an kir hejmareke taybetî ya li ser Ahmedê Xanî. Di vê hejmarê de nivîsarên Mahmûd Pakdemîr118, Emîn Narozî119, Joyce Blau120, Nîhad Elî 121 û Mûrad Ciwan122, gotûbêjek bi M. Emîn Bozarslan123 re û axaftineka Prof. Dr. Îzzeddîn Mustefa Resûl124 cîh digre. Emîn Narozî, di nivîsara xwe de li ser xebatên van kesan rawestiyaye û bi kurtî behsa wan kiriye: xebata Gisbert J”ncke ya ku wekî pêþgotin ji kitêba drama ya bi navê Mem och Zin125 re nivîsiye, ya Bazil Nikitin ku dinivîse ku Ahmedê Xanî Fîrdewsiyê Kurdan e, ya Martin van Bruinessen ku di kitêba xwe ya bi navê Agha, Sheikh and State - on the social and political organization of Kurdistan de destnîþan kiriye û ya V. Minorsky ku di Ansîklopediya Îslamê de li ser beþa Kurd û Kurdistanê de nivîsiye. Prof. Joyce Blau di kitêba xe de ya bi navê MÈmoire du Kurdistan cihek daye Ahmedê Xanî jî126.

Meqaleyeka Mehemed Alî Qeredaxî ya bi navê"Xiþtîyekem le saxtimanî binaxeyî /Dîwanî Xanî/ da be bûneyî sêsed saleyî Xanîyewe" di hejmara 80-yan a kovara Rengîn de hate weþandin ku li ser hin þiîrên destnivîs ên Ahmedê Xanî ne û ew þiîrên destnivîs jî di dawiya meqalê de hatine çapkirin. Hemî heþt þiîr in ku çar ji van ji bilî vê kovarê di tu cihên din de nehatine çapkirin û ji vanên li cihên din neçapbuyî dudu ji wan di nava arþîva destnivîs a Aleksandre Jabayî de hene lê her duyên din li wê derê jî nînin. Me ev her çar þiîr di beþê çiîran de dane weþan din û em zelaltir li ser wan rawestiyane127.

Her di eynî hejmara vê kovarê de Mehemedê Mela Kerîm meqaleyeka bi navê "Le pêþwazîy bîrewerîy sêsed saleyî Mem û Zînî Xanî da; Bozerslan giyanêkî tazeyî kirdewe be bewrî em þakareyî edebî Kurd da" amade kiriye ku li ser nasandina kitêba M. Emin Bozarslan e ku ji esl û Kurdiya xwerû ya îroyîn a Mem û Zînê pêkhatiye128.

Kovara Pirs a ku ji bal hin Kurdên rewþenbîr ên Kurdistana Sûriyê tê derxistin, hejmara xwe ya 7-8-an zivistana 1995-an - buhara 1996-an bi tevayî veqetandiye ji bo lêkolînên li ser Ahmedê Xanî bi munasebeta 300 saliya xelasbûna Mem û Zînê. Dêrsim/Memo bi navê "Ehmedê Xanî þoreþger û têkoþerê çerxa xwe bû"129, Hiþyarê Kohî bi navê "Ramana E. Xanî"130, Tengezarê Marînî bi navê "Nav û nîþanên (Mem û Zîn)a M. E. Xanî"131, Berzo bi navê "Xanî û zimanê Kurdî"132, Hewarê Gundî bi navê "Durvê Hunerî yê çîroka Mem û Zînê"133, Rezo, bi navê "Xwedîkirin û guhdana zarokan di civaka Kurdîye kevnar de" 134 meqale nivîsîne. Dilovan, çar þiîrên Ahmedê Xanî, ji nav destnivîsên hin Melayan dane ber hev û ew di vê hejmarê de weþandine. Ew þiîr di sala 1995-an de di Roja Nû de jî derketine. Me dane ber hev û di vê xebatê de jî ew dane weþandin. Dilovanî pêþenivîsek jî ji wan re nivîsiye û bi xwe nav li wan kirine ku ev in: 1- Xanî Pir gotiye, 2- Nexoþ im ez, 3-Derê meygedeê, 4-Bes e ah û esef.

Li gorî pêþenivîsê, wî, di wextê xwe de heþt þiîr ji defterên destnivîs ên çend melayên kevn û hêja ên wekî Mele Remedanê Seyyid Sulêman, Evdiyê Kurumî, Ahmedê Seyda nivîsîne û dane ber hev û dîtine ku hemî wek hev in. Li gorî wî yek ji wan wê þiîra çar zimanî ye ku berê di Dîwana Kurmancî a Abulreqîb Yûsifî de hatiye weþandin yek ya bi navê "çardeyê Nîsan" e ku di hejmara 2-3 a 1993íyan a Aso de hatiye weþandin, loma cîh nedaye van her duyan û her çarên li jorê binavkirî weþandiye135. Dudu di destên wî de mane ku hêvî dike demeka dinê wan jî biweþîne. Ji ber ku ne navê wan nejî naveroka wan ên neçapbûyî dîyar dike em nizanin ku heta îro ew çap bûne an na.

Kitêbek bi navê K¸rdistanílû Fîlozof Ehmedê Xanî di 1996-an de li Ankarê hat weþandin ku nivîskarê wê Medeni Ayhan e. Nivîskarê kitêbê li gora ku ew dinivîse ev xebat di zîndanê de di bin þertên dijwar de amade kiriye ku ji du sê çavkaniyan pê ve tu tiþt li ber destên wî tunebûne. Meriv vê bêîmkaniyê di rûpelên kitêbê de dibîne. Her çendî kitêb li ser jiyan, dewr, berhem, bîr û baweriyên siyasî, felsefî û tesewufî yên Ahmedê Xanî ye jî bi kil û kêmasiyan dagirtiye. Gava meriv wê dixwîne dibîne ku nivîskar ne ku karibûye van aliyên Xanî deyne ber çavên xwendevanan, lê di serê xwe de berê dinyayek xeyalî ava kiriye û Ahmedê Xanî li wê dinyayê aniye. Loma jî gellek fikr û baweriyên ku têkiliya wan bi Xanî re tunene wek ên wî hatine nîþandan. Heta gellek caran hin fikr wek ên Ahmedê Xanî hatine destnîþankirin ku Ahmedê Xanî bi eksê wan difikire. Piþtre diyar e ku nivîskar xwestiye hemû wan zanînên xwe yên di warê siyaset, dîrok, edebiyat, felsefe û tesawwufê de birêje nava rûpelên kitêbê û têkiliyên Ahmedê Xanî bi wan re deyne136. Loma jî mixabin hinde kedeka mezin a di bin þertên dijwar de berhemeka bi kil û kêmasî daye.

Her wiha em ji vê kitêbê tê digihîjin ku girtiyên ji doza PKK ên zîndana Sa§malcûlarê a Istanbulê xebateka kollektîf kirine û bi navê M¸cadele Tarihimiz Ehmedê Xanîíyi Anlatûyor broþurek derxistine ku metnê Eqîda Îmanê jî pêre ye137. Heta nivîskar di kitêba xwe de perçeyek ji vî metnê Eqîda Îmanê dide weþandin lê hema hema di her misrayeka wê de þaþîtî hene. Helbet meriv nizane gelo ev þaþîtî yên broþurê ne lê yên çapa kitêbê ne.

Di hejmara 29-an a Mamostayî Kurd de ku di buhara 1996-an de derketiye, meqaleyeka Farhad Þakelî ya bi navê "Sêsed Saleyî Mem û Zînî Xanî" hatiye weþandin. Ferhad Þakelî bi munasebeta sêsed saliya Mem û Zînê, behsa wê yekê dike ku Ahmedê Xanî bi taybetî û Kurd bi giþtî ji alî medeniyet kultur û edebiyata xwe di nava miletên cîhanê nayên nasîn, Kurd jî ciddî xebatekê nakin ku medeniyet, kultur û edebiyata xwe nas bikin û bi xelkê bidin nasîn. Ew her wiha rexne li wê yekê digre ku siyasetmendên Kurd ronakbîr û edîbên Kurdan ji bo berjewendiyên xwe yên siyasî bikar diînin. Di vê navberê re Ferhad Þakelî li ser tarîxa ronahîdîtina Mem û Zînê jî radiweste û îdîa dike ku ne rast e ku meriv sala 1995-an bike sêsed saliya Mem û Zînê. Li ser van îdîayên wî me zêdetir agahdarî di beþê jiyan û berhemên Xanî de dane138. Di rojnameya Nû Roj a heftane de Î. Cûlemêrgî bi navê "Xanê û Xanî" meqaleyek nivîsiye ku hin agahdarî û îdîa li ser jiyan û malbata Xanî hene ku di cihên din de ez rastî wan nehatime. Di beþê jiyana Ahmedê Xanî de me cih dane van agahdariyan jî.139





Bibiranînên 300 saliyê

Sala 1995-an ji alî komele, enstîtu, rojname, hin dezgeh û kesên rewþanbîr ên Kurdan ve wekî sêsed saliya ronahîdîtina Mem û Zîna Ahmedê Xanî bi semîner, konferans, civîn, sohbet û lêkolînên di vî warî de hat bibîranîn. Pîrozbahî û bibîranîneka wiha cara pêþîn di salên 1992 û 1993-an de ji alî M. Emîn Bozarslan ve hatin pêþkêþkirin. Bozarslan di 21-ê Adara 1992-yan de nameyek þand ji UNESCO-yê re û daxwaz kir ku UNESCO sala1995-an bike sala Ahmedê Xanî û bi vî awayî piþtgirîyekê ji kultur, edebiyat û hebûna Kurd re bike. Wî, her wiha ji hin rêkxistinên nivîskaran û dezgeyên zanistî yên wekî unîversîtan re jî nameyek þand û hêvîkir ku piþtgiriya daxwaza wî bikin. Her çendî ji bal hin rêxistinên nivîskaran ve piþtgirî lê hat kirin jî UNESCO-yê ne ku daxwazek wiha qebûl nekir, bersîva nama wî jî neda. Wî di 21-ê Îlona 1993-yan de jî nameyek ji rêxistinên Kurdan re rê kir û daxwaz kir ku Kurd sala 1995-an bikin sala Ahmedê Xanî û bibîr bînin. Ev daxwaza wî bicîh hat û Kurdan di 1995-an de bi awayên cuda ev salveger bibîranîn140.

Di 1995-an de Komeleya Nivîskarên Kurd li Swêdê sê civîn li dar xistin. Civîna yekê di roja 26-ê sibata 1995-an de li Stockholmê hat lidarxistin tê de Mehemed Enwer û nivîskarê vê xebatê beþdar bûn û li ser jiyan, dewr, bîr û baweriyên Ahmedê Xanî yên millî, siyasî, civakî, felsefî û tesewwufî rawestiyan. Cara duduyan di 27-ê Gulana 1995-an de, li Stockholmê bi navê Konferansa Ahmedê Xanî civîn hat li darxistin. Vê carê li gel komeleya nivîskaran, Federasyona Kurdan û ABFía Swêdî jî amadekarê vê civînê bûn. Prof. Joyce Blau, Martin van Bruinessen û nivîskarê vê xebatê bi gotarên xwe beþdarî vê konferansê bûn, ji gellek aliyan de li ser Ahmedê Xanî û bîr û baweriyên wî rawestiyan. Civîna sisiyan cardin li Stockholmê di 8-ê meha dehan a sala 1995-an de pêk hat ku tê de Prof. Îzzeddîn Mustefa Resûl li ser maneya ronesansê û têkiliyên wê bi Ahmedê Xanî re gotarek da.

Bi amadekirina Komkarê, M. Emîn Bozarslan li 11 bajarên Almanyayê û li Swîsreyê konferansên li ser Ahmedê Xanî pêþkêþ kirin141

Komkar(Federasyona Komelên Karkerên Kurdistanê) di navbera 20-22-yê çiriya Pêþîn(oktober) a 1995-an de li Almanyayê li bajarê Meckenhaimê bi alîkariya Xaça Sor a Alman(DRK) û Weqfa Heinrich B–ll(Heinrich-B–ll-Stiftung) bi navê "Konferansa Navnetewî ya Mem û Zînê û Ehmedê Xanî" civînek amade kir. Kesên wekî Prof. Îzzedîn Mustefa Resûl, Prof. Þakirê Xudoyê Miho, Dr. Husên Hebeþ, Sabah Kara, M. Emîn Bozarslan, Ahmed Aras, Prof. Celîlê Celîl û Mihemmed Enwer beþdarî vê civînê bûn û teblîxên xwe pêþkêþî vexwendiyan kirin. Teblîxa Prof. Îzeddîn Mustafa Resûl, "Di heqê Ehmedê Xanî de bi giþtî agahdariyeke bi rêkûpêk" bû. Li ser Mem û Zînê Prof. Þakirê Xudoyê Muho ji aliyê dîrokî, Dr. Husên Hebeþ ji aliyê zimên, Sabah Kara142 ji aliyê dîn, M. Emîn Bozarslan ji aliyê hizra netewî, Ahmed Aras ji aliyê edebiyat û folklorê, Prof. Celîlê Celîl li ser berhevkirina nivîsara Mem û Zîna Ahmedê Xanî tevî þaxên zargotinê û Mihemmed Enwer li ser rewþa îroyînî de pêwendî û bandûra Ehmedê Xanî û Mem û Zînê li ser Kurdan dazanînên xwe pêþkêþ kirin. Teblîxeka Perwîz Cîhanî jî -herçî ku wî îmkan nedîtibû beþdarî civînê bibe- a ji aliyê civakî û fîlozofî hat pêþkêþkirin143. Komkarê piþt re dokumentên vê civînê di nava kitêbekê de çapkirine.

Enstîtuya Kurd li Berlînê di navbera 24-26-ê meha 11-an a 1995-an de li Berlînê konferansek bi navê "Konferansa çand û Hunera Kurdî -Ahmedê Xanî-" li dar xist ku tê de li gel hin pirsên çanda Kurdî li ser Ahmedê Xanî jî hat rawestandin144. Hin lêkolîn û meqalên ku di vê konferansê de hatin pêþkêþkirin di hejmara 2-yan a kovara Lêkolîn de ku ji bal vê enstîtuyê tê weþandin hatin belavkirin.



--------------------------------------------------------------------------------
Jêrenot:

1 Beysanoglu, Þevket; Diyarbakûrlû Fikir ve Sanat Adamlarû, cilt; 2, Istanbul 1959 r. 326. Neqil ji Malmisanlû[MALMÎSAN­J], Mehmet "Osmanlû D–neminde Yazûlan K¸rtçe Eserler" Tarih ve Toplum Aylûk Ansiklopedik Dergi, sayû 54, Haziran 1988, Istanbul, r. 59-63. Mehmet Malmisanlû di jêrenoteke wê maqala xwe de dinivîse ku wî di katalogên kutubxanên Istanbûlê de navê vê kitêbê dîtiye ku wiha ye: Ahmet Faik(yayûnlayan: Sûrrû Dadaþ Bilge), Mem û Zîn Istanbul, 1969, Matbaa Teknisyenleri Basûmevi XVI+224 rûpel. Albayê Jenderman ê teqaudbûyî Nazmi Sevgen jî di nivîsara xwe de ya bi navê Do§uída K¸rt Meselesi(Li Rojhilatê Pirsa Kurdî) wiha dinivîse: Dostê min Sûrrû Dadaþ Bilge jî di 1969-an de Mem û Zîneka bi Tirkî neþir kiriye. Tê rîwayetkirin ku nivîskarê wê Tirkekî bi navê Ahmed Faîk e. Ev eser, bi awayê destnivîskî ji bavê Sûrrû Beg întîqalî wî bûye." (Sevgen, Nazmi; Do§uída K¸rt Meselesi, Harb Akademisi Basûmevi, 1970, neqil ji Bulut, Faik; Devletin G–z¸yle T¸rkiyeíde K¸rt Isyanlarû, Y–n r.306)

Qapax û pêþgotina vê eserê min ji ba Mahmûd Lewendî peyda kir ku wî jî ji kutubxana Diyarbekirê dabû anîn. Pêþgotin ji bal Sûrrû Dadaþ Bilge ve hatiye nivîsîn. Di vir de hin agahdarî jî li ser Ahmed Faîk hene. Sirri Dadaþ Bilge dinivîse ku ew ne di kutubxanên Îstanbûlê de ne jî di tezkeryên nas û ferhengên navên þairan de rastî navê Ahmed Faik hatiye. Ahmed Faik bi xwe îlhamkar û rêberê xwe Þemsê Bedlîsî dibîne:

Söyler benim dilimce güftar Þems-i Bitlis
Ey Fayika bugün ben hemen varû gördüm
(Dibêje bi zarê min guftar Þemsê Bedlîs
Ey Fayîka evroke min heman dî û nedî)

Di beyteka xwe ya din de jî wiha dibêje:

Rehberdir –n¸mce Þems-i Bitlis
Geldim ki kûlam bu halû telhis
(Rehber e li pêþ min Þemsê Bedlîs
Hatim ku bikim vî halî telhîs)

Lê Sûrrû Dadaþ Bilge, dinivîse ku ev Þemsê Bedlîs kî ye, nayê zanîn. Bilge dinivîse ku Ahmed Faik di du cihên Mem û Zîna wergera xwe de behsa xwe dike û dibêje ku Ey Faîk tu her çendî ne þaîrekî naskirî yî jî tu bi wan þîretên xwe durran li dunyayê direþînî. Lê kê guh li van þîretên te ye, tu bi xwe bibêje û bi xwe guh lê be. Ji vê jî fêhm dibe ku ew þairekî jêhatî lê nenas e. Di dawiya eserê de di her þeþ beytên dawî de ji herfên serê beytan fêhm dibe ku esera wî di sala 1143-yê hîcrî-1730-yê mîladî xelas bûye.

Bilge wiha didomîne:

"Suphi Menteþ Beg, dibêje ku Ahmed Faîk ji xanedana Þeref Xanan e û çavkanî jî sîlsîlenameya Þeref Xanan a di nava kitêba Halil Ethem Beg ya bi navê Duvel-i Islamiye nîþan dide. Li gora silsilenamê Þemseddînê çaran di 1005-ê hîcrî de bûye xan. Du kurên vî yên bi navê Abdal Xan û Ahmed Mîrza Beg hebûne. Tercumeyeka Þerefnamê ya Mehemmed Begê kurê Ahmed Mîrza Beg jî heye. Lê çi qas rast e ku meriv bibêje ev Ahmed Mîrza Beg Ahmed Faik e? Di vê xusûsê de ne mumkun e ku meriv qenaetekê diyar bike." Bilge vê nota han jî dide: "Di madda A-yê ya notên Suphi Menteþ Begê de tê nivîsîn ku (Ahmed Faik li Bedlîsê li Mehella Hersan; di camiya taxa Kurubulakê de medfûn e. Þiîrên wî yên tesewwufî, xazelên wî û çarînên wî hene. Dîwana wî heye, hatiye çapkirin lê ez nizanim li ku derê ye. Gava Bedlîs ji bal Rûsan ve hate dagîrkirin kitêb hatin tarûmarkirin yên ku mihacir bûn jî ew xelas nekirin. Min bihîstiye ku di hin kutubxanên Sofyayê û yên Rûsyayê de kitêbên bi sernivîsên Bedlîsê hene.) dibêje û li qitayan ji Ahmed Faik pêþkêþ dike.

Cardin di maddaB-yê ya vê notê de jî tê gotin ku (Þemsê Bedlîs jî zatekî gîhaþtî ye. Bedlîsî ye, li Bedlîsê medfûn e. Ji ahfadên wî hê kes hene ku li Bedlîsê dimînin. Murþîdê zemanê xwe ye. Loma jî nasnavê Þems wergirtiye. Muþtaqê Bedlîsî jî ji vî îrþad wergirtiye. Navê rastîn ê Þemsê Bedlîsî "Hacî Mahmûd Xoca" ye. Ji bo ku bûye murþîd mexlasa Þemsê Bedlîsî wergirtiye. Þemsê Bedlîsî xwedanê kitêbeka çapkirî ye ku beþekî bi navê Îlmê Sîmya di vê kitêbê de heye).

2 Alakom, Rohat; "K¸rt Ulsal Manifestosu 300 Yaþûnda", Özg¸r Politika, rojnameya rojane ku li Almanyayê derdikeve, hejmarên navbera 11-17íê Îlona 1995-an

3 Alakom, Rohat; "K¸rt Ulsal Manifestosu 300 Yaþûnda", Özg¸r Politika, rojnameya rojane ku li Almanyayê derdikeve, hejmarên navbera 11-17íê Îlona 1995-an

4 Jaba, M. Alexandre; Recueil de notices et rêcits kourdes, servant ý la connaissance de la langue, de la littÈrature et des tribus du Kurdistan ,1860, St. Petersbourg, neqil ji Pakdemir, Mahmûd; " Di kitêba A. Jaba de Ehmedê Xanî", Armanc, hejmar no:4(162) çiriya pêþîn 1995, Stockholm, r 2. Her wiha binêre; Blau, Prof. Joyce; "Jiyan û berhemên Ehmedê Xanî (1650-1707)" çira kovara kulturî -kovara komeleya nivîskarên kurd li Swêdê, sal 1 hejmar 3, îlon 1995, Stockholm û Armanc, hejmar 4(162), çiriya Pêþîn, 1995, Stockholm.

Prof. Joyce Blau, di vê gotara xwe de(ev gotar bi esasî roja 27¥ê gulana 1995-ê di Konferansa Ahmedê Xanî de hat pêþkêþkirin û Kurdiya wê piþt re di kovarên binavkirî de hat weþandin) pirtir agahdarî di heqê Alexandre Jabayî de dide ku em qenc dibînin li vê derê cih bidin wan agahdariyan:

"Ji bo birêkûpêkkirina lêkolîna edebiyata Kurdî ya nivîskî ya Dema Navîn, qedrê herî mezin bi zanayê bi ¥eslê xwe Polonî, dîplomatê meqambilind, bisporê ronak, berhevkarê(kolleksiyonerê) bêwestan ê destnivîsên Kurdî, Alexandre D. Jaba (1801-1894, li Îzmîrê mir) re careke din bilind bû.

"Rûsya çarî, bo firehkirina desthilatdariya xwe li Qafqasyayê, ji qels-ketin û paþdeçûyina Împeratoriya Osmanî û ya Îranî îstîfade kir. Leþ-kerên(orduyên) Rûsya bi ¥asiyên Kurd re, bi parêzkarên sînorên van Împeratoriyan re ku pirr bi kêrî Rûsya hatin, têkilî danîn û Akademiya çarî ya Zanistan a St. Petersbourgê, bû yekemîn merkeza Kurdnasiyê ya dinyayê.

Dema ku Alexandre Jaba di 1848¥an de bû konsulê Rûsya yê Erzeromê, Akademisyen B. Dorn pêþniyar kir da ku ew ji bo hînbûna Kurmancî ji konsuliya xwe ya li welatê Kurdan îstîfade bike. Ji wê rojê þûnde, A. Jaba hemî wextê xwe yê vala jibo hînbûn û berhevkirina materyalên li ser ziman, edebiyat û tarîxa gelê Kurd terxan kir; wî dê ev karê xwe heta dawiya jiyana xwe bidomanda.

"A. Jaba dest pê kir bi zanayên Kurd re têkilî danî, ku herî bijarteyê wan Mehmûd Efendî Bayezîdî gelek alîkariya wî kir. Mehmûd Efendî êdî merivekî pîr, nêzî þêst salî bû. Di 1797¥an de li Bayezîdê ji diya xwe bûbû, li vî bajarî dest bi xwendina xwe kiribû, paþê li Tewrêzê(Tebrîzê) dom kiribû. Qur¥an, edebiyata ¥Erebî, Farisî û Tirkî xwendibû. Piþtî ku li seranserê Kurdistanê gerriya, vegeriya Bayezîdê ku li wir medreseyek îdare kir. Dema ku mîrîtiya Kurdî ya Bayezîdê têk çû, Mela Mehmûd li Erzeromê bicî bû, ku li wir karê "xoca"tî dikir. Wê demê di nav ¥alimên welêt de gelek qedrê wî hebû. Mela Mehmûd, ji bo Alexandre Jaba mamostayekî bêhempa, ji bo berhevkirina destnivîsan hevkarekî jêhatî bû. Ew her wiha nivîskarê lêkolînên girîng jî bû: Adet û Rusûmatnameyê Ekradiyye û wergera Kurmancî ya Þerefnameya Mîr Þeref Xanê Bedlîsî.

"Alexandre Jaba encamên lêgerînên xwe yên li ser ziman û þaristaniyeta Kurdan bi awakî rêk û pêk ji Akademiya çarî ya Zanistan a St. Petersbourgê re þandin. Wî bi hevkariya Mehmûd Efendiyê Bayezîdî kolleksiyoneke yekta ya ji 57 perçeyan pêkhatî berhev kir Ev kolleksiyona ku di 1868¥an de gihaye Kutubxaneya Giþtî ya çarî ya St. Petersbourgê, bi pirranî ji berhemên þa¥irên Kurd ên Dema Navîn, wek yên Feqiyê Teyran, Melayê Batê, Melayê Cizîrî û þahkarê þiîra Kurdî Mem û Zînê(Ji alî Muhemmed Xerîb Silêman hatiye kopyakirin. Dibe ku Muhemmed Xerîb Silêman, yek ji nasnavên Mehmûd Efendî Bayezîdî be.) pêk tê."

Prof. Qanatê Kurdo, di kitêba xwe de ya bi navê Tarîxa Edebyeta Kurdî 1(Weþanên Roja Nû, Stockholm 1980) di rûpelê 14¥an de diyar dike ku ew kesên ku Alexandre Jaba ji bo berhevkirina tekstên kurmancî têkilî li gel wan danîbûn ev bûn: Taha Hecî Ebdal Ezîz(Abdulezîz), Mehemed Xerîb Sulêman(Muhemmed Xerîb Silêman), Þah Neze, Mela Mehemed, Hesen Hekîm Baþî(Hekîmbaþî), Mele Mehmûd Beyazêdî(Bayezîdî), Mehemed Koksî û yên din.

5 Auguste Jaba & Ferdinand Justi, Dictionnaire Kurde-Francais (St. -PÈtersbourg; Eggers et Cie, 1879) xviii,463 p. Neqil ji Chyet, Michael L., íAnd a thornbush sprang up between them": Studies on "Mem û Zîn", a Kurdish romance. UMI Dissertation Service, 1991 cild 1, r. 33.

6 P. Lerch; "Bericht ¸ber:"ResumÈ de líouvrage kourde dí Ahmed Effendi Khani, fait et traduit par A. Jaba," Bulletin de lí AcedÈmie ImperialÈ des Sciences de St. PÈtersbourg. Classe Historico Philologique Registre 1-15. No 547, Tome 15: No. 11 (1858), cols. [161]-171. Neqil ji Chyet, Michael L., "And a thornbush sprang up between them": Studies on "Mem û Zîn", a Kurdish romance. UMI Dissertation Service, 1991 cild 1, r. 33.

7 Wiener Zeitschrift f¸r die Kunde des Morgenlandes 12 (1898), 106 ff. Neqil ji Chyet, Michael L., "And a thornbush sprang up between them": Studies on "Mem û Zîn", a Kurdish romance. UMI Dissertation Service, 1991 cild 1, r. 33.

8 El Xalidî, Yûsuf Zîyaeddîn Paþa; El Hediyyeíl-Hemîdîyye Fî el Lûxeíl-Kurdîyye, Derseadet, 1310[1894] r.279-293.

9 Kurdistan -Rojnama Kurdî ya pêþîn 1898-1902 berhevoka Mehemed Emîn Bozarslan cild 1, wergêr ji tîpên Erebî bo tîpên latînî: M. Emîn Bozarslan, Uppsala, 1991 r. 126-127

10 Le Coq, A. von; Kurdisce Texte, 1903 r.40-47. Ji bilî Nûbarê ev her çend eser jî di vê xebatê da hatine weþandin.

11 Li gora ku Þevket Baysano§lu dinivîse Abd¸laziz Halis çûkûntaþ, bi eslê xwe Diyarbekirî ye, sala 1867-an hatiye dinê li cihên cuda qadîtî û qaymeqamî kiriye, ji ber bîr û baweriyên xwe yên muxalif car bi car hatiye surgûnkirin yan jî ji bo wan wazîfeyên xwe yên ku heq kirine, nehatiye wazîfedarkirin. Cara dawin li Meletyeyê wazîfe girtiye. Di 1935-an de miriye.

12 Beysano§lu, Þevket; Diyarbakûrlû Fikir ve Sanat Adamlarû, cilt; 2, Istanbul 1960 r. 332-334

Alakom, Rohat; "K¸rt Ulsal Manifestosu 300 Yaþûnda", Özg¸r Politika, rojnameya rojane ku li Almanyayê derdikeve, hejmarên navbera 11-17íê Îlona 1995-an.

13 Alakom Rohat; "K¸rt Ulsal Manifestosu 300 Yaþûnda", Özg¸r Politika, rojnameya rojane ku li Almanyayê derdikeve, hejmarên navbera 11-17íê Îlona 1995-an.

14 Beysano§lu, Þevket; Diyarbakûrlû Fikir ve Sanat Adamlarû, cilt; 2, Istanbul 1959 r. 123. Neqil ji Malmisanlû[MALMÎSAN­J], Mehmet; "Osmanlû D–neminde Yazûlan K¸rtçe Eserler", Tarih ve Toplum Aylûk Ansiklopedik Dergi, sayû 54, Haziran 1988, Istanbul, r. 59-63.

15 Bedirxan,M. Salih; "Berî Þîrî Qelem", Rojî Kurd, no: 3, 1913, Istanbul r. 24-29.

16 M[odanî?] X[elîl?]; "Bextreþî û Mehrûmiya Kurdan", Rojî Kurd, no: 3, 1913, Istanbul r. 29-31

17 Bozarslan, M. Emîn; "Roja ku di tarîtiyê de hilat: Ehmedê Xanî" , pêþgotin, Mem û Zîn, Ehmedê Xanî, , Wergêrê tîpên Latînî û Kurdiya Xwerû: M. Emîn Bozarslan, 1995 Uppsala r. 91-96.

18 Jîn -kovara Kurdî 1918-1919 berhevoka hejmarên Jînê ku ji alî M. Emîn Bozarslan ve hatiye amadekirin, cild 4, 1987, Uppsala. Di wir de binêre; hejmara 16-an û werger û xwerûkirinên M. Emîn Bozarslanî yên wê hejmarê.

19 Ji bo agahdariyên zêdetir ên di vî warî de, binêre; Malmîsanij & Mahmûd Lewendî, Li Kurdistana Bakur û li Tirkiyê Rojnamegeriya Kurdî (1908-1981) Weþanên Jîna Nû, Uppsala, 1989, beþên kovar û rojnameya Jîn û binêrin li cildê 4-an ê berhevoka Jînê ku ji alî M. Emîn Bozarslan ve hatiye amadekirin; bi taybetî li nivîs û wergerên nivîsên hajmara 16-an.

20 Malmisanlû[MALMÎSAN­J], Mehmet; "Osmanlû D–neminde Yazûlan K¸rtçe Eserler", Tarih ve Toplum Aylûk Ansiklopedik Dergi, sayû 54, Haziran 1988,Istanbul, r. 61.

21 Chyet, Michael L.; "And a thornbush sprang up between them": Studies on "Mem û Zîn", a Kurdish romance. UMI Dissertation Service, 1991 cild 1, r. 31.

22 Seccadî, Alaeddîn; Mêjûyî Edebî Kurdî, 1371 hîcrî,1952 r.190.

23 Alakom Rohat; "K¸rt Ulsal Manifestosu 300 Yaþûnda", Özg¸r Politika, rojnameya rojane ku li Almanyayê derdikeve, hejmarên navbera 11-17íê Îlona 1995-an.

24 Lescot, Roger; "Introduction," Textes Kurdes Vol. 2: MemÈ Alan (Beyrouth: Institut Franþais de Damas, 1942), neqil ji Chyet, Michael L.; íAnd a thornbush sprang up between them": Studies on "Mem û Zîn", a Kurdish romance. UMI Dissertation Service, 1991 cild 1, r. 53

25 Seccadî, Alaeddîn; Mêjûyî Edebî Kurdî, 1371 hîcrî,1952 r.213.

26 Bozarslan, M. Emîn; "Roja ku di tarîtiyê de hilat: Ehmedê Xanî" , pêþgotin, Mem û Zîn, Ehmedê Xanî, , Wergêrê tîpên Latînî û Kurdiya Xwerû: M. Emîn Bozarslan, 1995 Uppsala r. 92.

27 Bedirxan, Celadet Alî; "Klasîkên Me", Hawar, hejmar 33, r. 9-10, 1-ê çiriya Pêþîn a 1941-ê. Þam çapxana Sebatê, neqil ji Hawar Kovara Kurdî a ku hejmerên wê yên navbera 24-57-an bi hev re cara duduyan bi pêþgotina Nûreddîn Zaza li Berlinê di 1976-an de hatine weþandin.

28 Ew þiîra Hacî Qadirê Koyî ya ku di hejmara 3-yan a Kurdistanê de çap bûye ev e:

Zemane resmî caranî nemawe
çiraxî nazim û munþî kujawe

Le dewrî ême roman û cerîde
eger çi meqsed e, zanînî baw e

Eman qedrî bizane em kitêbe
le dunyay êstekey hemtayî nemawe

Le eyyamî heyatî Þêxî Xanî
le ser nusxey xetî ew nusraw e

Le lay erbabî xoy bo qedr û qîmet
xezîney gewher e w kîse diraw e

Le mecmûî duwel, Soran û Botan
le sayey em kitêbe nasraw e

Le Kurdan xeyrî Hacî w Þêxî Xanî
esasî nezmî Kurdî danenawe

(Binêre; Kurdistan Rojnama Kurdî ya Pêþîn 1898-1902 berhevoka M. Emîn Bozarslan c. 1 Uppsala 1991, beþê hejmara sisiyan û werger û xwerûkirinên wê yên ku j alî Bozarslanî ve hatine çêkirin.)

Celadet Alî Bedirxan di wê hejmara Hawarê de ya ku hat binavkirin, dibêje ku ev Mem û Zîna destxet a ku Hacî Qadirê Koyî ev þiîr li ser nivîsîye, destxeta bavê wî Emîn Alî Bedirxan bi xwe bûye.

29 Binêre; Hawar, hejmar 45, çapxana Sebatê, 20 hezîran 1942, Þam û hejmarên li dûv wê..

30 Alaeddîn Seccadî, dinivîse ku "mesela jidayikbûna Ahmedê Xanî diyar e û wî bi xwe di Mem û Zîna xwe de gotiye ku:

Lew ra ku dema ji xeybê fek bû
tarîx hezar û þêst û yek bû.

Hezar û þêst û yekê Hîcrî dike 1650-yê Mîladî. Lê mesela mirina wî ne diyar e, vê meselê wek gellekên din eziyet û zehmetî daye min jî, tu kitêb nemane ku min li wan nenihêrtibe, lêkolîn nekiribe. Min nihêrtiye ku hemû di vê meselê de bi vacayîya hev in û min tu tiþt ji hev dernexist. Heta sala 1946-an ji melayekî pîr tiþtek bi destê min ket û ji bo min bû belge. Piþtî wî jî çend min muhawele kir lê ji vê zêdetir tiþtek neket ber destê min. Li gorî wê belgeyê goya"Tara Xanî îla Rebbe" tarîxa mirina Ahmedê Xanî ye ku bi hesabê íebcedía Hîcrî dike 1118 beramber bi 1706-ê Mîladî. Min ev bi yekcarî da ber tarîxa hatina wî ya dinyayê û li wê jî li hev tê. Loma hîç þika min nemaye ku ev mêjû, mêjûyeke rast e... " Mêjûyî Edebî Kurdî, 1952, r. 191-192

Alaeddîn Seccadî di dîpnoteka vê kitêbê de ya rûpelên 192-193-yan wiha dinivîse:

Wê salê[1946] ji bo nimêja nîvro li mizgefteke Bexdayê bûm. Melayekî pîr ê nûranî bi ber çavê min ket, ku hatibû ji bo nimêjê. Bi cil û bergên xwe min ew wek Kurdê dora Dihok û Zaxoyê zanî. Ku nimêj hat kirin ez pêþiyê hatim der, li ser kursiyekê -ku li ber hêwana mizgeftê hatibû danîn- rûniþtim û min çaveriya wî kir. Ew jî piþtî duaxwendineka gellek, hat derva, min ew rûniþtand, cigareyek dayê, bixêrhatin û halpirsînek dayê û her wiha min dest bi qisekirinê kir li gel wî. Min dîna xwe dayê ku Kurd e lê piçekî bi giranî di qiseyên min digihîje. Min jê pirsî:

-Tu xelkê ku yî? Got:
-Ez ji gundekî dora Amediyê me. Ji bo xwe kirîn û frotinê dikim û bi îþekî xizmekî jina xwe- ku esker e- ez hatime Bexdayê
Lê belê ji þîweya zimanê wî, li dilê min rûneniþt ku bi tevayî xelkê Amediyê be. Min çav ji vê re girt û hinekî li ser mesela Melayê Cizîrî jê pirsî. Got:
-Ez tiþtekî wiha jê nizanim, þiîrên wî, feqî niha jî di bezman de dixwînin. Îca min got:

-Lê Ahmedê Xanî?..
Keserek kêþa û deng nekir. Min got:
-Ji bo çi tu qise nakî? Got:
-Tu ji bo çi li van dipirsî? Min got:
-Ez Kurd im, min edebiyata Kurdî divê û ez dixwazim wan binasim. Îcar ji min pirsî:

-Tu kî yî? Min jî navê xwe jê re got... Got:
-Ahmedê Xanî, xwediyê Mem û Zînê ji Bayezîdê ye. Min got:
-Belê ji wê derê ye, lê belê min tiþtên ji vê zêdetir divên.
Ji min re gellek qise kirin, tenê behsa navê bavê Ahmedê Xanî ji min re got ku Îlyas e. Lê wî digot; "Helyas". Îcar got:
-Kitêbeka min a destxet heye jê re dibêjin Semediye[Sadula?] û kevn e jî. Di dewra feqîtiya min de ev kitêb bi destê min ket, min dixwend. Li piþt vê kitêbê dinivîsî: Tarîxa wefata Ahmedê Xanî:"Tara Xanî îla Rebbe". Niha jî ev kitêba min ji sermiyanê kevn her mayiye.

Min gellek tiþtên tir her di vê babetê de jê pirsîn. Piþtre li ser xwe piçekî din ez agahdar kirim, got. Ya rastî bêjî ez bi esl ji xelkê dora Bedlîsê me, di Þerê Pêþî de(Þerê Cîhanê ê Yekê) li wê derê nemam, çûm Pîranê ba Þêx Seîdî, di encamên wan salan de -mebesta wî salên 25-30-an bû- ji wê jî bêtir derbeder bûm û niha ez hatime Îmadiyê[Amediyê].

Kesereka din kêþa û êdî me dawî li qiseyên xwe anî. Her ji wê wextê de ku tarîx ji min re got, min li ba xwe nivîsî. Gellek mixabin ku navê gundê wî nenivîsî û niha ji bîra min çûye. Û ji bo min jî derket ku ev meriv, merivekî rastgo ye, bi taybetî di mesela tarîxê de. Bêyî ku bifikire ev hatibû ser zimanê wî û gotibû.

Me biryar da ku bê ba min, lê belê welê derket ku ji ber îþê xizmê wî jê re lê nehat ku bê. Êdî min ew nedî, niha jî ez nizanim maye an miriye. Ew wextê ku çavên min pê ketin dibe ku þêst, þêst û pênc sal umrê wî hebû, navê wî jî Mela Salih bû...

31 Seccadî, Alaeddîn; Edebî Kurdî w Lêkolînewe le Edebî Kurdî da, çapxaneyî Mearif, 1968, Bexdad r.245-256.

32 "çapekanî Mem û Zînî Xanî"; Rojî Kurdîstan/Þemsî Kurdîstan(kovar), no: 5-6, Ab-Eylul 1971 r. 42.

33 Bozarslan, M. Emîn; "Roja ku di tarîtiyê de hilat: Ehmedê Xanî", pêþgotin, Mem û Zîn, Ehmedê Xanî, , Wergêrê tîpên Latînî û Kurdiya Xwerû: M. Emîn Bozarslan, 1995 Uppsala r. 99.

34 "çapekanî Mem û Zînî Xanî"; Rojî Kurdîstan/Þemsî Kurdîstan(kovar), no: 5-6, Ab-Eylul 1971 r. 42..

35 Bozarslan, M. Emîn; "Roja ku di tarîtiyê de hilat: Ehmedê Xanî", pêþgotin, Mem û Zîn, Ehmedê Xanî, , Wergêrê tîpên Latînî û Kurdiya Xwerû: M. Emîn Bozarslan, 1995 Uppsala r. 99.

36 Binêre; Shakely, Ferhad; Kurdisk Nationalism i Mem û Zîn av Ehmed-i Xanî, H–gskolan F–r L”rarutbildning i Stockholm, wergerra ji Îngilîzî bo Swêdî: Birgitta Mekander 1985 r.4.

37 Binêre; Mem û Zîn, Ahmedê Xanî, amadekirdin û perawêznûsînî Hejar, 1989, Kurdish Institute press, Paris.

38 Alakom, Rohat; "K¸rt Ulsal Manifestosu 300 Yaþûnda", Özg¸r Politika, rojnameya rojane ku li Almanyayê derdikeve, hejmarên navbera 11-17íê Îlona 1995-an.

39 Rudenko, M. Borisova; Mam i Zin kriticheskii tekst, perevod, predislovie i ukazateli M. B Rudenka, Parniatniki literatury narodov vostoka, Teksty, Mala seriia 13 (Moskva: Izdatelístvo Vostochnci Literatury, 1962) neqil ji Chyet, Michael L.; íAnd a thornbush sprang up between them": Studies on "Mem û Zîn", a Kurdish romance. UMI Dissertation Service, 1991 cild 1, r. 31.

40 Rudenko, M. B.; Opicanie kurdskix rukopiceiy Leningradckix sobraniy, Akademia Nayk CCCR Institut Narodov Azii, Mockva, 1961.

41 Rudenko, M. B.; "Edebî Kurdîyî sedeyî hevdeyem", Ronakbîrî -govarêkî kulturîy giþtî ye, hejmar 1, Martî 1992, Stockholm, r. 73-89.

42 Þevket, Baysano§lu; Diyarbakûrlû Fikir ve Sanat Adamlarû, ikinci cilt, Tanzimattan Cumhuriyetíe Kadar, Iþûl Matbaasû, Istanbul, 1960, r. 332-340.

43 Rahþan[Musa Anter]; "Þêx Ehmedê Xanê", Dicle-Firat Aylûk Fikir Gazetesi, hej. 2 1/11/1962, Istanbul, neqil ji Malmîsanij&Mahmûd Lewendî Li Kurdiatana Bakur û li Tirkiyê Rojnamegeriya Kurdî(1908-1981), Weþanên Jîna Nû, Uppsala, 1989, r. 135-150.

44 Ayyubiyan, Ubaydullah; çirîkey Mem û Zîn: Kurdî-Farisî, Tabrîz Chapkhanah-i Shafaq, [1962], pp 20-35, neqil ji Chyet, Michael L.; íAnd a thornbush sprang up between them": Studies on "Mem û Zîn", a Kurdish romance. UMI Dissertation Service, 1991 cild 1, r. 16.

45 Husayni, Abd al Hamid; "Ahmad-i Khanî va manzûmah-yî Mam o Zin,", Nashriyah-yî Danishkaadah-yî Adabiyat va íUlûmî Însanî-yaî Tabriz, 25(1352[1963] pp. 74-88.neqil ji Chyet, Michael L.; íAnd a thornbush sprang up between them": Studies on "Mem û Zîn", a Kurdish romance. UMI Dissertation Service, 1991 cild 1, r. 28.Noteka taybetî ya ku min ji Malmîsanij wergirt hejmar û tarîxa weþandina vê kovarê bi vî awayî dide: Neþriyyeyê Danîþkedeyê Edebiyyat o ulûmê Însanîyê Tebrîz,Tebrîz, no 105(bihar 1973)

46 Chyet, Michael L.; And a thornbush sprang up between them": Studies on "Mem û Zîn", a Kurdish romance. UMI Dissertation Service, 1991 cild 1, r. 28-29

47 Bozarslan, M. Emîn; "Roja ku di tarîtiyê de hilat: Ehmedê Xanî" , pêþgotin, Mem û Zîn, Ehmedê Xanî, , Wergêrê tîpên Latînî û Kurdiya Xwerû: M. Emîn Bozarslan, 1995 Uppsala r. 101 û Mem û Zîn, Ahmedê Xanî, wergêr M. Emin Bozarslan, 3. baskû, Hasat Yayûnlarû 1990, Istanbul.

48 Mem û Zîn, Ehmedê Xanî, wergêrê tîpên Latînî û Kurdîya xwerû: M. Emîn Bozarslan, 1995, Uppsala.

49 Yûsuf, Abdulreqîb; Þaîrên Klasîk ên Kurd, wergêrê ji tîpên Erebî: Alî Þêr, Weþanên Jîna Nû, 1988, Uppsala.50 Binêre; Shakely, Ferhad; Kurdisk Nationalism i Mem û Zîn av Ehmed-i Xanî, H–gskolan F–r L”rarutbildning i Stockholm, wergerra ji Îngilîzî bo Swêdî: Birgitta Mekander 1985 r.4 Navê vê berhemê ev e: Mam und Zin: genannt Romeo und Julia der Kurden: Ðbersetzung Vorwort und Kommentare(München:Nukse, 1969) Berhem 47 rûpel in. Neqil ji Chyet, Michael L.; íAnd a thornbush sprang up between them": Studies on "Mem û Zîn", a Kurdish romance. UMI Dissertation Service, 1991 cild 1, r. 32.

51 Malmisanlû[MALMÎSAN­J], Mehmet; "Osmanlû D–neminde Yazûlan K¸rtçe Eserler" Tarih ve Toplum Aylûk Ansiklopedik Dergi, sayû 54, Haziran 1988, Istanbul, r. 62.

52 Kurdo, Qanatê; "Derheqa þovêd Mem û Zîna zargotî û þova Mem û Zîn a Ahmedê Xanî," Govarî Korrî Zanyarîy Kurd, 6(1978) pp. 78-110, neqil ji Chyet, Michael L.; íAnd a thornbush sprang up between them": Studies on "Mem û Zîn", a Kurdish romance. UMI Dissertation Service, 1991 cild 1, r. 16.

53 Qazî, Hafiz Mustafa; "Ahmedê Xanî", Rojî Kurdîstan/Þemsî Kurdîstan, hej 1 Hezîran 1971, Bexdad r. 52.

54 "çapekanî Mem û Zînî Xanî"; Rojî Kurdîstan/Þemsî Kurdîstan, no 5-6, Ab-Eylul 1971, Bexdad, r.42-43.

55 Elî, Mehemmed Enwer; Ahmed el Xanî Felsefetuíl-Tesewwuf bî Dîwanîhî "Mem û íZîn", Camîatuíl-Qedîs Yûsif, Maahad al Þarqîyya 1972.

56 Serpêhatiyeka balkêþ a Asker Þamîlovî li ser vê wergerê heye ku di Îlona 1996-an de, gava ew hatibû konferansa zanistî ya li ser bajarvaniya Kurdan a li Parîsê, wî bi xwe ji Malmîsanij re bahs kiribû û Malmisanij jî ji bo min veguhazt: Gava Asker Þamîlov Mem û Zîna Ahmedê Xanî werdigêre ser zimanê Azerî, ew li Azerbaycana Sovyetî li herêma Kelbejarê dijî û li wê derê wergerê dide berpirsiyarên dewletê yên ku eserên edebî qîmet dikin û ku hêjayî çapkirinê bibînin dixin programekî ku gava dora wê hat ew jî çap bibe. Tê zanîn ku ji ber vê prosesê, carina hin eser bi salan dor nedidîtin ku bêne weþandinê. Wergera Þamîlovî jî bi vî awayî dereng dikeve, lê ew gumanekê nabe ser, dibêje ev proseseka normal e di vê dewletê de. Di vê navberê de carekê ew diçe Moskovayê û bi trênê vedigere Kelbejarê. çawa ku li Îstasyonê peya dibe çend polîs wî digirin dibin qereqolê, bêyî ku jê re bibêjin ku çima ew girtine, çend rojan wî li qereqolê dihêlin paþê bê mahkeme û sûcdarkirineka berbiçav wî heþt meh û nîvan di hebsê de li bin çav digrin. Di encama gellek muhawelan de piþtî heþt meh û nîvan wî derdixin hemberî mudeîmê am(sawcî). Sawcî dibêje ku li gora usûl û pîvanên dewletê mala Þamîlovî ji yên din mestir û firehtir e, ku goya wî bi hîle û hatineka maddî ya dizî ji bo xwe xaniyekî ji pîvanê mestir ava kiriye. Asker Þamîlov vê îthamê qebûl nake û dibêje ne wiha ye, heke hûn bawer nakin em herin malê bipîvin, heke mezin derket cezayê wê çi be ez hazir im bidim. Li ser vê mudeîam dev ji vê îthamê berdide îca dibêje têkiliyên te bi ajanên emperyalîzmê re hene. Asker Þamîlov bi þiddet vê yekê red dike. Gava welê dibe, mudeîam derdixe wekî delîlê îthama xwe ya casûsiyê wergera wî ya Mem û Zîna Ahmedê Xanî berpêþî wî dike û dibêje ku Ahmedê Xanî merivekî nasyonalîst e, ajanê emperyalîzmê ye. Gava Asker Þamîlov vê ecêba nedîtî dibihîze, aqil di sêrî de namîne, hema radike kursiya bin xwe û li serê mudeîam dide. Qêrîn pê dikeve, polîs ji derva tên Þamîlovî zeft dikin û pirsiyar dikin ku çi bûye çi qewimiye. Þamîlov radibe li wê derê vê îddîa bêbingeh diguhêze û dibêje "ez razî me ku hûn çi cezayî bidin min lê bes bihêlin ku ez ji we re bêjim bê ka Ahmedê Xanî kî ye. Ahmedê Xanî þairekî Kurd e, berî niha bi sêsed salan; di sedsala 17-an de jiyaye, ew li ku û ajaniya emperyalîzmê li ku?" Tevî ku bêbingehiya îthama mudeîam diyar dibe jî ji bo ku Þamîlovî kursî li serê wî daye sal û nîveka din jî cezayê hebsê didinê, dere zîndanê cezayê xwe dikêþe û derdikeve. Werger jî di 1976-an de tê weþandin.

57 Alakom, Rohat; "K¸rt Ulsal Manifestosu 300 Yaþûnda", Özg¸r Politika, rojnameya rojane ku li Almanyayê derdikeve, hejmarên navbera 11-17íê Îlona 1995-an.

58 Alakom, Rohat; "K¸rt Ulsal Manifestosu 300 Yaþûnda", Özg¸r Politika, rojnameya rojane ku li Almanyayê derdikeve, hejmarên navbera 11-17íê Îlona 1995-an.

59 Destana Memê Alan; Weþanên Riya Azadî, K–ln, 1990

60 Amedî, Sadiq Bahaeddîn; "Ahmedê Xanî", Hozanvanêt Kurd, çapxaneyî Korrî Zanyarîy Îraq, Bexda, 1980, r.301-352.

61 Amedî, Sadiq Bahaeddîn; "Ahmedê Xanî", Hozanvanêt Kurd, çapxaneyî Korrî Zanyarîy Îraq, Bexda, 1980, r.310.

62 Kurdo, Prof. Qanatê; "Nûbara Ahmedê Xanî", 22 4 1980, neçapkirî, di arþîva Mahmûd Lewendî de.

63 Sevgen, Nazmi; Do§uída K¸rt Meselesi, Harb Akademisi Basûmevi, 1970, neqil ji Bulut, Faik; Devletin G–z¸yle T¸rkiyeíde K¸rt Îsyanlarû, Y–n, 1991, r. 305

64 Kurdo, Prof. Qanatê Tarîxa Edebiyata Kurdî, Weþanên Roja Nû, Stockholm, 1983 cildê 1-ê.

65 Kurdo, Prof. Qanatê; Tarîxa Edebiyata Kurdî, Weþanên Roja Nû, Stockholm, 1983 cildê 1-ê, r. 107.

66 Kurdo, Prof. Qanatê; Tarîxa Edebiyata Kurdî, Weþanên Roja Nû, Stockholm, 1983 cildê 1-ê, r.113.

67 Kurdo, Prof. Qanatê; "Derheqa Þovêd íMem û Zînía Zargotî û þova íMem û Zînía Ahmedê Xanîí,íGovarî Korî Zanyarîy Kurdî, cild 6 1978, Bexda. r. 79-110.

68 Kurdo, Prof. Qanatê; "Nûbara Ahmedê Xanî", 22 4 1980, neçapkirî, di arþîva Mehmûd Lewendî de.

69 "Þeyh Ahmet Hani", Yurt Ansiklopedisi, Anadolu Yayûncûlûk A.Þ. Istanbul, 1982, Cilt 5, madda Hakkari, r. 3360.

70 Shakely, Ferhad; Kurdisk Nationalism i Mem û Zîn av Ehmed-i Xanî, H–gskolan F–r L”rarutbildning i Stockholm, wergerra ji Îngilîzî bo Swêdî: Birgitta Melander 1985 û Bozarslan, M. Emîn, "Roja ku di tarîtiyê de hilat: Ehmedê Xanî" , pêþgotin, Mem û Zîn, Ehmedê Xanî, Wergêrê tîpên Latînî û Kurdiya Xwerû: M. Emîn Bozarslan, 1995 Uppsala r. 99.

71 Umer, Feryad Fazil; Edebî Kurdî, Le bilawkirawekanî Xwêndinî Kurdî, Berlin 1986 r. 74-91.

72 Cîhanî, Perwîz; Mem û Zîn, Navenda Weþanên Ferheng û Edeba Kurdî(Întîþaratiíl Selahaddîn Eyyûbî), Urmiye, 1988.

73 Cîhanî, Perwîz; Ferhenga Nûbar, Ahmedê Xanî, Vejandina Perwîz Cîhanî, Nawenda Weþanên Ferheng û Edeba Kurdî( Întîþaratê Selaheddînê Eyyûbî), 1367 Urmiye.

74 Hassanpour-Aghdam, Amir; The Language Factor in National Development: The Standardization of the Kurdish language 1918-1985, Doctoral dissertation (Urbana, Illinois: University of Illinois, 1989).Neqil ji Chyet, Michael L.; íAnd a thornbush sprang up between them": Studies on "Mem û Zîn", a Kurdish romance. UMI Dissertation Service, 1991 cild 1, r. 33.

75 Hesenpûr, Dr. Emîr; "Gelî Kurd û destelatî sîyasî le Mem û Zînî Xanî da", Gzîng govarêkî werzaneyî ferhengî-edebî ye, hejmar 12, havîna 1996-an, r. 15-20.

76 Açûkg–z, Yard. Doç. Dr. Namûk, "Ahmed-i Haniínin Mem u Zin adlû Mesnevisi ve Klasik Edebiyattaki Yeri", T¸rk D¸nyasû Araþtûrmalarû, No 67, A§ustos 1990 r. 127-138

77 Borekeyî(Safîzade), Sidîq; Mêjûyî wêjeyî Kurdî, du cild, Întîþaratê Nacî, Bane, 1370, cild 2, r.410-417.

78 Borekeyî(Safîzade), Sidîq; Mêjûyî wêjeyî Kurdî, du cild,Întîþaratê Nacî, Bane, 1370, cild 2, r

79 Rûhanî, Baba Merdûxê; Tarîxê Meþahîrê Kord,íUrefa, íUlema, Udeba, Þuíera, (kitêb sê cild e)Cildê ewwel, çapxana Siruþ, 1364 Tehran, r. 212-214.

80 Kaya, Zeynelabîdîn; "Pêþgotin", Nûbar, Ahmedê Xanî, Weþanên Roja Nû, Stockholm, 1986("Kaya" gotineka bi Tirkî ye û bi mana "Zinar" tê, ku Zeynelabîdîn Zinar herdu jî wekî paþnav ji bo xwe bikar anîne.M.C)

81 Zinar, Zeynelabidîn; "Eqîdeya Îslamê ya Ehmedê Xanîí, çira kovara kulturî, -kovara komeleya nivîskarên Kurd li Swêdê, hejmar 3, îlon 1995, Stockholm r. 18-21

82 Zinar, Zeynelabidîn; "Eqîdeya Îslamê ya Ehmedê Xanîí, çira -kovara kulturî, -kovara komeleya nivîskarên Kurd li Swêdê, hejmar 3, îlon 1995, Stockholm r. 19.

83 Kîtabu Rehberê Sanî, telîf: Ehmed Hilmî Qoxî el Diyarbekirî, îla Þîírî íEqîde, Þerha íEqîda Þêx Ehmed bin Îlyas el Xanî, Þubat 17, 1984.

84 Zinar, Zeynelabidîn; Xwendina Medresê, Pencînar, Stockholm, 1993 r.79-86.

85 Þakelî, Ferhad; "Ahmedê Xanî: çwar Þiîr", Mamostay Kurd, jimare 11-12, r. 6 Stockholm-Swêd, 1991.

86 Kaya, Þefîk; "çend Þiîrên Ehmedê Xanî", Armanc, hejmar4(162), çiriya Pêþîn 1995, r. 5

87 Wehbî, Tewfîq; "Yek dû Wêne le Þiîr û Felsefeyî Berzî Ehmedî Xanî", kovara Dengî Gîtî Taze, jimare: 2, Bexda, sala 1943-yan, r. 28, neqil ji Mamostay Kurd, jimare 11-12, r. 4, Stockholm-Swêd, 1991.

88 Welî, Dr. Abbas; Hevpeyivîn, Gizîng hejmar 2, Hudiksvall, Swed, r.7-12.

89 L[ewendî], M[ahmûd]; " Ehmedê Xanî", Dîdar, Kovara Yekîtiya Ciwanên Kurd li Swêd, hejmar 3, September 1992, Stockholm.

90 Hêcibî, N.; "Di mem û Zîna Ehmedê Xanî de Astronomî", Nûdem, hejmara 8-an, 1993, J”rf”lla/Sweden.

91 Darî, Hejarê; "Niþtimanperweriya Xanî", Aso, hejmar 2-3, Beyrût, 1993, r.2.

92 Darî, Hejarê; "Niþtimanperweriya Xanî", Aso, hejmar 2-3, Beyrût, 1993, r.96.

93 Chyet, Michael L.; And a thornbush sprang up between them": Studies on "Mem û Zîn", a Kurdish romance. UMI Dissertation Service, 1991 du cild.

94 Umer, Heyder; Ahmedê Xanî Fîíl-Melhemeíl-Þîírîye Mem û Zîn, Cî û tarîxa çapê ne diyar e, lê li binê pêþgotina nivîsê Heleb fî 25 6 1991 heye.

95 Bazîdî, Vazgal; "çend Qesîdeyên Ehmedê xanî di destnivîsarên Mele Îbrahîmê zivingî da", Roja Nû -kovara hunerî çandî û edebî, Stockholm 1995, hejmar 42 û 43.

96 M. B. Rudenko; "Heizvectnike ctixi Axmede Xani(Þiîrên Nenaskirî yên Ahmedê Xanî). Narodî Azîî î Afrîkî 1961, No:3 ya neqil dike Ûsiv, Zera; Helbestên Xanî, Roja Nû-kovara hunerî çandî û edebî, Stockholm 1995, hejmar 44-45(her du hejmar bi hev re derketine M.C).

97 Rudenko, M. B.; "Þiîrenezanrawekanî Ahmedî Xanî", Gzîng, no: 9, october, 1995, Hudiksvall, Sweden. Yê ku ev lêkoliîn kiriye Soranî û hin jêrenot jê re nivîsîne Qareman çalak e. r.36

98 Hesenpûr, Dr. Emîr; "Pêdaçûneweyî kitêbî Ferhad Þakelî. Nasyonalîsmî Kurdî le íMem û Zîníî Ehmedî Xanî da, Bruksêl, Enstîtûyî Kurdîyî Bruksêl 1991, 146 lapere", Gzîng, no: 9, october, 1995,Hudiksvall, Sweden, r. 3-11.

99 Blau, Joyce; "Ehmedî Xanî: Jiyan û Berhem", wergêranewe le Îngilîziyewe Hêriþ, Pêdaçûnewe: Haþim, Gzîng, no: 9, october, 1995,Hudiksvall, Sweden, r. 12-16.

100 Mîrawdelî, Dr. Kemal; "Axawtinêk le gel íXanîí da", Gzîng, no: 9, october, 1995, Hudiksvall, Sweden, r. 17-22.

101 Teyfur, "Dêmenî Jin le íMem û Zîníî íXanîí da",Gzîng, no: 9, october, 1995,Hudiksvall, Sweden, r. 23-27.

102 Miho, Þakirê; "Xanî Behreke bêbinî", Gzîng, no: 9, october, 1995, Hudiksvall, Sweden, r. 28.

103 Husamî, Kerîmî, "Boçûnêkî Serpêyî", Gzîng, no: 9, october, 1995,Hudiksvall, Sweden, r. 29.

104 Sofî, Rehmanî; "Ehmedê Xanî Kê bûwe û çî kirdûwe?",Gzîng, no: 9, october, 1995, Hudiksvall, Sweden, r. 30.

105 Hêdî; "Nasandinî Namilkeyek le ser Xanî",Gzîng, no: 9, october, 1995,Hudiksvall, Sweden, r. 31.

106 Alaeddîn, Seccadî; "Ehmedî Xanî (1650-1706)",Gzîng, no: 9, october, 1995,Hudiksvall, Sweden, r. 31.

107 Hêdî; "Nasandinî Namilkeyek le ser Xanî", Gzîng, no: 9, october, 1995,Hudiksvall, Sweden, r. 31.

108 Bruinessen, Martin van; "Mem û Zîna Ehmedê Xanî û Rola wî ya di neteweperweriya Kurdî de", çira kovara kulturî -kovara komeleya nivîskarên kurd li Swêdê, hejmar 4 Stockholm, kanûna pêþîn 1995, r.3.

109 Bruinessen, Martin van; "Martin van Bruinessen Holl”ndsk kurdolog och socialantropolog", Svensk-Kurdisk Journal, Nr. 4/1985, ÂrgÂng 1, Sverige.

110 Bruinessen, Martin van; A§a, Þeyh ve Devlet, K¸rdistaníin sosyal ve politik –rg¸tlenmesi, Özge yayûnlarû, Ankara, wergera Tirkî ji kitêba Îngilîzî ya ku navê wê li jorê derbas bû. Wergêr: Remziye Arslan, r.331 û 449.

111 Alakom, Rohat; "K¸rt Ulsal Manifestosu 300 Yaþûnda", Özg¸r Politika, rojnameya rojane ku li Almanyayê derdikeve, hejmarên navbera 11-17íê Îlona 1995-an.

112 Dara, Dilbixwîn: Felsefeya Ahmedê Xanî, Înstîtuya Kurdî-Berlin, Tebax 1995

113 Bulut, Faik; Ehmedê Xanêínin Kaleminden K¸rtlerin Bilinmeyen D¸nyasû, t¸mzamanlar yayûncûlûk, Hezîran 1995 Istanbul.

114 Alpaslan, Ismet: Her Y–n¸yle A§rû, Ankara, 1995, r. 186-187.

115 Boyik, Eskerê; "Rohilatzanayê Urisetê û Ahmedê Xanî", Azadî, 17-23 Eyl¸l 1995, Istanbul

116 Boyik, Eskerê; "Rohilatzanayê Urisetê û Ahmedê Xanî", Azadî, 17-23 Eyl¸l 1995, Istanbul

117 Dilgeþ, Felat; "Ehmedê Xanî û Ramana Dewletî", Nûdem -kovara hunerî, edebî û çandî, no: 15 1995, Stockholm, r.33.

118 Pakdemir, Mahmud; "Berhemên Ehmedê Xanî", Armanc, hejmar4(162), çiriya Pêþîn 1995, r. 2.

119 Narozî, Emîn; "Ehmedê Xanî û Mem û Zîn di berhemên biyanî de", Armanc, hejmar4(162), çiriya Pêþîn 1995, r. 3-4.

120 Blau, Prof. Joyce; "Jiyan û Berhemên Ehmedê Xanî" yê ku ji Frensizî wergerandiye Kurdî: Malmîsanij. Esas ev nivîsar, gotara Blau e ku roja 27-ê gulana 1995-an li Stockholmê di "Konferansa Ehmedê Xanî" de hatibû pêþkêþkirin. Îngilîziya wê wekî me berê jî bahs kir hate wergrerandin di kovara Gzîngê de derket, Frensiziya wê jî hat wergerandin ser Kurmancî, pêþiyê di hejmara 3-yan a çirayê de, piþt re jî di Armancê de hat weþandin.

121 Elî, Nîhad; "300 serreya nuþtuþê Mem û Zîn û hewnê Ehmedê Xanî", Armanc, hejmar 4(162), çiriya Pêþîn 1995, r. 27 Ev maqaleyeke Zazakî ye ku bi munasebeta sê sed saliya ronahîdîtina Mem û Zînê hatiye nivîsîn.

122 Ciwan, Mûrad; "Bîr û baweriyên Ahmedê Xanî yên felsefî û tesewwufî", Armanc, hejmar 4(162), çiriya Pêþîn 1995, r. 14, û "Mem û Zîn kengî jiyane?" her eynî hekmar r. 26.

123 Bozarslan, M. Emîn, "Mem û Zîn xezîneyek e", Armanc, hejmar4(162), çiriya Pêþîn 1995, r. 6. Ev gotûbêjek e ku ji Armancê Emîn Narozî, Hesen Mizgîn û Remzî Kerîm bi munasebeta sê sed saliya Mem û Zînê bi Bozarslan re kirine.

124 Resûl, Prof. Îzzeddîn Mustefa, "Dewra Xanî dewra zêrîn e", Armanc, hejmar4(162), çiriya Pêþîn 1995, r. 21. Ev nivîs gotarek e ku di 8-ê oktobera 1995-an de di semînera Stockholmê de hatibû pêþkêþkirin. Ev semîner ji alî Komeleya Nivîskarên Kurd li Swêdê hatibû lidarxistin.

125 Ev Mem och Zina bi zimanê Swêdî, varyanteke Memê Alan e û dramayeka radyoyî ye ku bi hev re çap bûne. Robert Alftan ji Îngilîzî wergerandine û Gisbert J”nicke jî pêþekiyek ji kitêbê re nivîsîye ku di vê pêþekiyê de behsa Ahmedê Xanî jî tê kirin. (Binêre J”nicke, Gisbert, "F–rord", Mem och Zin, Revolt F–rlaget, Helsinki-Finlandiya, 1980 r. 5-11)

126 Blau, Prof. Joyce; MÈmoire du Kurdistan, Paris, weþanên Findikly, 1984.

127 Qeredaxî, Mehemed Alî; "Xiþtiyekem le saxtemanî binaxeyî /Dîwanî Xanî/ da be bûneyî sêsedsaleyî Xanîyewe", Rengîn, h. 80, 15 Hezîran 1995 r.10, 11, 27

128 Mela Kerîm, Mehemedî; "Le pêþewazîy bîrewerîy sêsed saleyî Mem û Zînî Xanî da. Bozerslan giyanêkî tazeyî kirdewe be berî em þakareyî edebî Kurdî da", Rengîn, h. 80, 15 Hezîran 1995.

129 Dêrsim/Memo; "Ehmedê Xanî þoreþger û têkoþerê çerxa xwe bû", Pirs, hejmar 7-8, sal 3, zivistan 1995-buhar 1996, r. 5.

130 Kohî, Hiþyarê; "Ramana E. Xanî", Pirs, hejmar 7-8, sal 3, zivistan 1995-buhar 1996, r. 8.

131 Marînî, Tengezarê; "Nav û nîþanên (Mem û Zîn)a M. E. Xanî", Pirs, hejmar 7-8, sal 3, zivistan 1995-buhar 1996, r. 27.

132 Berzo; "Xanî û zimanê Kurdî", Pirs, hejmar 7-8, sal 3, zivistan 1995-buhar 1996, r. 33.

133 Gundî, Hewarê; "Durvê Hunerî yê çîroka Mem û Zînê", Pirs, hejmar 7-8, sal 3, zivistan 1995-buhar 1996, r. 4

134 Rezo; "Xwedîkirin û guhdana zarokan di civaka Kurdîye kevnar de", Pirs, hejmar 7-8, sal 3, zivistan 1995-buhar 1996, r. 64.

135 Dilovan; "çend helbestên (Xanî) ên nehatine çapkirin", Pirs, hejmar 7-8, sal 3, zivistan 1995-buhar 1996, r. 86.

136 Ayhan, Medeni; K¸rdistanílû Filozof Ehmedê Xanî, Ankara, 1996

137 Ayhan, Medeni; K¸rdistanílû Filozof Ehmedê Xanî, Ankara, 1996 r.388 û 298-299

138 Þakelî, Ferhad; "Sêsed Saleyî Mem û Zînî Xanî", Mamostayî Kurd, hejmar 29, buhara 1996-an, Stockholm.

139 Cûlemêrgî, Î; "Xanê û Xanî"; Nû Roj, 11-17 çileyê Pêþîn, Istanbul.

140 Bozarslan, M. Emîn; "Mem û Zîn xezîneyek e" Armanc, hejmar4(162), çiriya Pêþîn 1995, r. 6.

141 Bozarslan, M. Emîn; "Mem û Zîn xezîneyek e", Armanc, hejmar4(162), çiriya Pêþîn 1995, r. 6.

142 Piþt re beþek ji teblîxa Sabah Karayî di kovara mehane ya bi navê Nûbihar de derket. Binêre; Kara, Sabah; "Mem û Zînê de Felsefên Hebûnê", Nûbihar, hejmar 37, çiriya Pêþîn 1995, Istanbul, r.3-18

143 Nûbar, Mehnameya çandî, hunerî, edebî hejmar 37, çiriya Pêþîn 1995, Istanbul.

144 Di vê konferansê de yên ku li ser Ahmedê Xanî û Mem û Zîna wî rawestiyan ev beþdar bûn: Dr. Kemal Mîrawdelî, Dr. Ali Kûlûç, Cemþid Bender, H¸seyin Kartal, Rohat Alakom, M. Emîn Pêncwînî, Mehmet Dewran, Dilbixwîn Dara, Selim Fûrat, Abdurrahman Durre, Joyce Blau, Ahmed Tigris, Îkbal Hacibî, Xemgîn Bîrhat, Ozan Serhat, Î. Þerîf Wanlî û Mehemmed Seîd Hesen. Li gorî agahdarûyan, Dr. Ali Rûza Arslan ji hatûbû vexwendin, lê ew di vê konferansê de beþdar nebûbû.

Mafê Kopîkirin &kopîbike; PDK-XOYBUN; wiha, di xizmeta, Kurd û Kurdistanê daye : Pirojeya Kurdistana Mezin, Pirojeyên Aborî û Avakirin, Pirojeyên Cand û Huner, Lêkolîna Dîroka Kurdistanê, Perwerdeya Zimanê Kurdî, Perwerdeya Zanîn û Sîyasî, Weşana Malper û TV yên Kurdistane. Tev maf parastî ne.

Weşandin:: 2003-07-04 (6618 car hat xwendin)