Zimanê
Kurdî û Fêrbûna Zimên
-I- /Bavê Barzan/

Mêjû
û avahiya zimanê kurdî

Zimanê
kurdî zimanê kevn ê Avesta ye.
Alfabeya kurdî ji 31 tîpan pêk hatiye. Zimanê
kurdî bi sê (3) alfabêyên cihê dihê
nivîsînê. Alfabeyek a kevin a zimanê kurdî
heye. Î roj pir kes ni karin bi vê alfabeyê bixwînin
û binivisînin.

A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z

Kurd
li bakurê Kurdistanê (Tirkiye) bi kurmancî dipeyivin
û alfabeya latînî (romî)* bi kar dihênin.
Kurdên li baþûr (Iraq) û li rojhilatê
(Îran) bi zaravayê soranî (silêmanî)
dipeyivin û alfabeya ku jê re dibêjin erebî,
bi kar dihênin. Kurd li rojavayê Kurdistanê (Sûrî)
jî bi kurmancî dipeyivin.

Besek ji kurdên
li Kurdistana basûr û rojhilatê jî bi kurmancî
dipeyivin. Zaravayê ku ji hêla piraniya kurdan ve dihê
peyivtinê, kurmancî ye.

Li jêrê
nexseya têkuz a lîsteya tev zarava û devokên
lokal (mehellî) ên zimanê kurdî diyar e.

Çar zaravayên sereke:

KURMANCÎ
(K) yan jî KURMANCIYA JORÎN

SORANÎ (S) yan jî KURMANCIYA
JÊRÎN

GORANÎ (G)

LORANÎ (L)

Zaravayên
lokal (mehellî) ên her çar zaravayên sereke
û têkilbûna (integration) wan a bi hev re:



1- Bacalanî (G)

2- Badînanî/badînî
(K)

3- Bextiyarî (L)

4- Beyazidî (K)

5- Botanî/botî (K)

6- Erdelanî (S)

7- Feylî / behreyî (L)

8- Germiyanî (S)

9- Hawramanî/hawramî (G)

10-Kelhorî (L)

11-Kuhgalû (L)

12-Konyayî/haymanayî (K+S)

13-Lekî (L)

14-Mamasanî (L)

15-Mukrî (S)

16-Rojava/berfiradî (K)

17-Silêmanî (S)

18-Semdînanî/hekarî (K)

19-Şêxbizinî (K+S)

20-Torî (K)

21-Zaza/dimilî (G)

KURMANCÎ
(/kurdî/kurmanciya
Jorîn): botanî/botî**,
badînanî/badînî, beyazidî, Þemdînanî/hekarî,
cizîrî, rojava/berfiratî

SORANÎ (/sorî/kurmanciya
Jêrîn/kurdî):
mukrî, erdelanî, silêmanî, germiyanî,


GORANÎ (/gorî/kurdî):
zaza/dimilî, bacalanî, hewramî,

LORÎ (/lorî/kurdî):
feylî/behreyî, bextiyarî, mamasanî, kelhorî,
lekî, kuhgalû

(KURMANCÎ,
SORANÎ, GORANÎ, LORÎ = KURDÎ)

Cografya
zimanê kurdî:

Bacelanî
li rohilata Kurdistanê dihê peyivtin. Navçeyek
xêlî (eşayirî) ye, ji gelek gundan pêk
hatiye. Li qezayên wek Kamjaran, Þêrwan, Qela,
Qeysewend, Maraw, Kemanger dihê peyiftin.

Badînanî
li deverên başûra herêma Botan, li Dihok,
Amêdî, Akre, Şêxan, Zêbar û
Barzan, her wisan jî li rohilata Hekarî, Soma, Xoy,
Mako, Ûrmiye û li gundên şino dihê
peyivtin.

Bextiyarî
li başûra rohilata Kurdistanê, li deverên
Daran, Mescîdê Silêman, şehre Kurd, Çarmihal,
navçeya Piştgoy'ê û li deverên mayîn
dihê peyivtin.

Beyazidî
li bakura Kurdistanê, bi nêzîkî li tevayiya
Serhedê dihê peyivtin, Qers, Agrî, Erzerom, Erzincan
û deverên wan.

Botanî/botî
Li navrasta Kurdistanê li, deverên pêşî
li Cizîr, Sêrt, Şirnex, Silopiya, Diyarbekr, Zaxo,
Dêrika Hemko (Malikiyê), paşê jî li
deverên Farqîn û Diyarbekr'ê dihê
peyivtin.

Cizîrî
li deverên Mêrdîn (Amardîna), Midyad,
Nisêbîn, Qamîşlo, Şengal û Amûdê
dihê peyivtin.

Erdelanî
li Rojhilata Kurdistanê, li derdorên Sine, Rewanser
û Ciwanro'yê dihê peyivtin.

Feylî/behreyî
li başûra Kurdistanê li Bedra û Bexdadê
dihê peyivtin.

Germiyanî
li başûra Kurdistanê li êrdimên Kerkûkê
dihê peyivtin.

Hewramanî/hewramî
Li rojhilata Kurdistanê li Awa, Biyare,Tewêle, Hewraman-î
Text, Hewraman-î Lihon, Paweh, Newsûd, Dizlî,
Nodse, Dînewer, Zengene, Siyamensûr, Şêxan,
û beşek jî li devera Sinê û Ciwanro'yê
jî dihê peyivtin.

Kelhorî
li rojhilata Kurdistanê li deverên Kermanşan,
Xaneqîn, Mendelî, Bedra, Kût û li Bicar,
Qurwe, Hersîn, Kengawerö Sehane û Sonqur'ê
dihê peyivtin.

Kuhgalû
li başûra rohilata Kurdistanê li deverên
Behbehan û Qeleyê Golabê dihê peyivtin.

Lekî
li dorhêlên Kermanşan, Îlam û Eywanşarê
dihê peyivtin.

Mamasanî
li êrdimên başûra Kurdistanê, li Loristanê
dihê peyivtin.

Mukriyanî/mukrî
li rojhilata Kurdistanê, li navçeya Mahabadê
dihê peyivtin. Mahabad di dema xwe de navenda Emareta Mukriyan
bû. Weke din mukriyanî li dorhêlên şino,
Nexedeh, Xane ( Pîranşehr ), Serdeşt, Bokan, Sanqele
û li Seqize dihê peyivtinê.

Rojava/berfiradî
Li Ruha, Mereş, Dilûk (Entab), Mazra û li başûra
rojavaya Kurdistanê li êrdimên Efrînê
dihê peyivtin.

Silêmanî/soranî/sorî
li êrdimên Silêmaniyê, li şehrezor,
Qela Çolan, Çiwarte, Mawet, Penciwîn, Çemiemal,
Qadî Kerem, Leylan û yên mayî dihê
peyivtin.

Semzînanî/semzînî/hekarî
Weke nav li ser e, li hemû deverên Colemergê û
li van navçeyên li jêr nimandî dihê
peyivtin: Colemerg, Nehrî, Oramar, Gever.

Şêxbizinî
Kurdên ku ji demên kevin ve hatine ber bi nav Tirkiyê
ajotinê. Ev devoka pir mehellî, bi tenê ji hêla
kurdên li deverên Enqere û Stanbolê dihê
peyivtin.

Torî
li deverên Kercews, Kerboran û Midyad'ê
dihê peyivtin.

Zaza/dimilî
li bakura rojavayê Kurdistanê li deverên
Cebaxcor ( Bîngol ), Mazra ( El-Azîzî ), Palo, Gênc,
Hêne, Sêwreg û Çêrmûg'ê
dihê peyivtin. Zaza/dimilî û hewramî pir
nêzîkî hev in.

Alfabeya
kurdî bi sê alfabeyan latînî, kîrîlî
û erebî

TBN:
Xebatên ji bo bi awayek giştî naskirina devokên
zimanê kurdî, bêguman îro ji ber hebûna
van atengên li ber kirina xebatek vekolînî ya
rêk û pêk li ser tevayiya axa Kurdistanê,
xwedî kêmasî ne. Ev erk bi awayekî baş
bi tenê di rewş û pergalek serbest û azad
de û li ser axa welêt dikare bi cih were. Ji lewre jî
dê kêmasiyên vê xebatê hebin. Em hêvîdar
in, ku rojek dê xebatkarên din vê babetê,
vî karî ji vê derê rahêjin û
bibine serî ta armancê.

FERHENGOK

_________________________

Avesta: zimanê kevin ê hind-ewrûpî
ye

Êrdim:
herêm, mintiqe

Mêjû:
tarîx

Pergal:
çap, rewş

Rewş:
weziyet

Têkuz:
kamil, mukemmel

JÊRENOT/SERINC/TÊBÎNÎ
(TBN):

_________________________________________

*
ROMÎ: Mebest (meqsed) ji vê
peyvê: Roma/Îtalya-antîkî ye.

*
* BOTANÎ/BOTÎ: Li mêjû, ev devoka
mehelî, ji ber ku bi sedsalan bûye navenda siyaset,
aborî û çanda
Kurdistanê, loma di warê zimên de jî rolek
navendî leyistiye. Emareta Cizîra Botan,
bi sedsalan bûye navenda tevayiya emaretên kurdan. Ji
ber ku Mîrên Botan, ku serokatiya tevayiya
Kurdistanê dikirin, her dem li vir rûniştine.
Loma ev devok pêşve çûye û wek tîrêjên
hetavê, kar û tesîra xwe gihandiye ser tevayiya
zaravayên din ên kurdî. Ta zaravayên
wek soranî, mukriyanî jî, ji vê devoka

botanî/botî
kar û tesîr wergirtine.